“susuz” mətn yaratmaq üçün təcrübədən, istedaddan, müşahidə qabiliyyətindən, intellektdən savayı qələm adamına nəsə başqa, daha vacib bir cəhət də lazımdır. Öz tərəfimdən bu vacib cəhətə insan təbiəti adı qoymuşam.
Yaxın keçmişdə Kamyunun “Xoşbəxt ölüm”, “Çöküş” romanlarını, hekayələrini və esselərini oxudum. On ballıq sistemlə “Xoşbəxt ölüm” romanını üç, maksimum dörd balla qiymətləndirmək olardı. “Çöküş” isə sadəcə biabırçılıq, rəzalət idi. Başa düşmədim Kamyu hansı üzlə, hansı ağılla o biabırçı romanın altına öz imzasın qoyub. Şəxsən mən o yaşda elə biabırçı, rüsvayçı romanın altına imzamı qoymağa xəcalət çəkərdim. “Çöküş” kimi biabırçı roman Sartr kimi ədəbiyyata dəxli olmayan adamın xoşuna gələ bilərdi. Kamyu və Sartr sırf ədəbiyyat nöqteyi-nəzərdən bir-birlərinin tayıdırlar, bir bezin qırağıdırlar.
O ki, qaldı Kamyunun esselərinə… Kamyunun esseləri mənə bizim 90-cı illərin publisistikasını xatırlatdı. Düz 2000-ci illərin əvvəllərinə qədər bizim mətbuatda bir dəstə publisist dolaşırdı. Onlar başı-ayağı olmayan, psevdolirik notlarla zəngin yazılar yazırdılar. Güya ovqatlarını, daxili aləmlərini, ruh dünyalarını ifadə edirdilər. Bilmək olmurdu nə istəyirdilər, qarınlarının dərdi nədir. Arada klassik yazıçılardan dəxilsiz yerdə sitat zad da gətirdilər. Məsələn, bü cür cümlələr yazırdılar:
“Yenə yağış… Görəsən dünya yaranandan bəri bu neçənci yağışdır belə şıdırığı yağır? Niyə yağır bu yağış? Bəlkə bu yağış Adəm babamızdan, Həvva nənəmizdən bizə miras qalan günahlarımızı yumaq istəyir? Bu yağış günahlarımızı yuya bilərmi? Pəncərə şüşəsində damlalar… Pəncərənin önündə Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” kitabı nəm çəkir… Vərəqlər saralacaq… Bəlkə bu yağış bizi minmək istəyir? Yağış, pəncərə, damlalar, ruh, günahlar, cəzalar, Roskolnikov, balta…”
Bağışlayın, tam alındıra bilmədim. Alındırmaq heç mümkün də deyil. Onlar kimi yazmaq üçün gərək onlardan biri olasan. Amma ümid edirəm o dövrün yerlə-göylə əlləşən publisistlərinin cızmaqaraları haqqında sizlərdə müəyyən təəssürat yarada bildim. Hələ də o əcaib dəstədən mətbuatda bir-iki nəfər qalıb. Arada görünüb, yenə yoxa çıxırlar. Heyranam onların zamana qarşı bu qədər müqavimət göstərməklərinə…
Kamyunun esselerini bizim 90-cı illərin publisistlərinin cızmaqaralarından fərqləndirən balaca bir cəhət var. Kamyu antik yunan mifologiyasını, Sizifi, Prometeyi filanı təbii ki, xeyli peşəkarlıqla öz söhbətlərinə qatmaqla intellektual pafosu sevən adamların sevgisini qazana bilib. Xeyli adamın da gözünün odunu intellektual pafosla, Siziflə, Promoteylə, Zevslə babat alıb. Xeyli adamı Siziflə, Prometeylə, Zevslə babat qorxudub. Kamyunun esselərini oxuduqca tanıdığım kamyusevərlər gəlirdi gözümün qarşısına. Doğrudan da kim kimi sevirsə ona oxşayır. Ən azı oxşamağa başlayır.
Deməli belə, Kamyunun istedadı var? Var. Müşahidə qabiliyyəti var? Var. İntellekti var? Var. İztirabları var? Var. Özü də Kamyunun iztirabları yalançı, surroqat iztirablar deyildi, həqiqi iztirablar idi. Kamyu avtomobil qəzasına düşüb ölməsəydi, yəqin ki, intihar edəcəkdi. O iztirablarla yaşayan adam qəbirə salamat baş apara bilməzdi. Bəs Kamyuya öz iztirablarının bədii həllini verməyə nə mane olub? Belə baxanda adamın təmiz, xalis mətn yaratmaq üçün hər cür imkanı vardı. Mənim versiyam ondan ibarətdir ki, Kamyuya iztirablarının bədii həllini verməyə, təmiz, xalis mətn yaratmağa təbiəti imkan verməyib. Kamyu malik olduğu təbiəti ilə məsələn, tutalım Kuprinin “Ömür yolu”, “İstirahətdə” hekayələrini yaza bilməzdi. Malik olduğu təbiət Kamyuya “Ömür yolu”, “İstirahətdə” kimi hekayələr yazmağa imkan verməzdi.
Bir az yaxına gələk, götürək Çingiz Aytmatovu. Aytmatov sadə adamların çöl həyatından yazanda nəsri maraqlı alınır. Dəvələr, çöllər, tikan kolları, bir-birini sevən, bir-birini sevməyən müxtəlif adamlar, ayrılıqlar, vidalaşmalar, şərqdən qərbə, qərbdən şərqə gedən qatarlar, alabaşa oxşayan təpələr… Elə ki, Aytmatov Kosmosdan, İsa Peyğəmbərdən yazmağa girişir, bir yazıçı kimi kəskin şəkildə axsayır, hətta gülməli görünür. Adama deyərlər, bax niyə ayağını yorğanına görə uzatmırsan. Dəvələrdən, çöllərdən, tikan kollarından, alabaşa oxşayan təpələrdən, sadə adamların sevgisindən gül kimi yazmağı bacardığın halda, sənin kosmosla, İsa Peyğəmbərlə nə işin var, ay Aytmatov?
Bir az da yaxına gələk, götürək bizim hörmətli Aqşin Yeniseyi. Şair kimi Aqşin müəllimə heç bir sözüm və iradım yoxdur. Poeziyası qarşısında bir oxucu kimi əllərimi qaldırıram, şapkamı çıxarıram. Biz burada nasir Aqşindən danışmaqdayıq.
Beləliklə, Aqşinin istedadı var? Var, özü də vəhşisindən. Müşahidə qabiliyyəti var? Var. İntellekti var? Var. Son vaxtlar ciddi formada mütaliə etdiyi yazılarından hiss olunur. Yumor hissi var? Var. Qeyri-rəsmi atmosferdə, məclisdə də kifayət qədər maraqlı adamdır. Əsla quru adam deyil. Di gəl ki, adam nasir kimi əlinə qələm alanda ağıq-ağır mövzuların altına girir, boyundan yüksəkliklərə hoppanmaq istəyir, dağı arana, aranı dağa daşıyır, bir sözlə, əbəs yerə canıyla əlləşir. Bilmək, baş açmaq olmur niyə, nəyə görə özünə, həm də yazıq oxucularına belə zülm verir. Halbu ki, o vaxtlar, yəni 80-ci illərin sonlarında, 90-cı illərin əvvəllərində İranla sərhədlər açılanda Cəlilabadda, elə öz kəndlərində baş verən hadisələri olduğu kimi yazsa, gözünün qarşısında baş verən, şəxsən şahidi olduğu hadisələrin azacıq orasını-burasını düzəltsə, rəndələsə, çox yox, bir az da üstünə duzdan, istiotdan, nanədən zaddan (zəfəran, sarıkök lazım deyil, zəfərandan, sarıkökdən istifadə etsə mövzunu zay edəcək) səpələsə, ortaya xeyli maraqlı mətnlər qoya bilər və bunun üçün onun hər cür imkanı var. Allaha şükür, yaddaşı da yerindədir, pozulub eləməyib. Aqşin İranla sərhədlər açılanda gözünün qarşısında baş verən, şəxsən şahidi olduğu hadisələrdən danışanda, ona demişəm ki, allahsız, bunları yaz, bunlar çox maraqlı söhbətlərdir, əsl tarixdir. Bu tarixin canlı şahidləri əbədi deyillər, bu gün, yaxud sabah, ola bilsin o birisi gün ayaqlarını uzadaraq ölüb, axirət dünyasına yollanacaqlar. Qayıdıb deyəsən ki, əşi yox e, ədəbiyyat başqa şeydir. Bu cavabın əvəzinə başıma bir verdə qaynar su töksəydi daha yaxşı olardı. Nədir ədəbiyyat? Habildən, Qabildən, Adəmdən, Həvvadan, qədim Misir mifologiyasından yazmaq? Sənin Habillə, Qabillə, qədim Misir mifologiyasıyla nə işin var? Yetim qızsan qıvrıl yat!
Ədəbiyyata və yazıçılığa bir qram iddiası olmasa da bir-iki cümlə də Emin Aslan haqqında yazmaq pis olmazdı. Arada ondan nə oxuduğunu soruşuram. Növbəti dəfə bu barədə sual verəndə cavab verdi ki, “İngilis pasienti”ni oxuyur və əsəri xeyli təriflədi. Dedi ki, son vaxtlar oxuduğum ən yaxşı əsərdir. Həmən kitabı aldım. Oxudum. Söhbəti çox uzatmadan, bəribaşdan qeyd edim ki, “İngilis pasienti” çox mənasız əsər idi. Hərçənd, adamın üstündə Allah var, mənasızlıq marafonunda “İngilis pasienti ” Salman Rüşdinin “Gecəyarısı uşaqları” əsərinin heç tozuna da çata bilməz. Bununla belə “İngilis pasienti”ndə qlamur, başdan-başa saxta, süni müharibə səhnələri gördüm. Hiss olunurdu ki, adamın yanında heç partladan da partlamayıb, heç vaxt burnuna barıt qoxusu dəyməyib.
Müntəzəm