qədirbilən sahibkar heç öz itinə də bu «balanda»nı yedirməz. Necə hazırlanması cəhənnəm, anbardan «kormuşka»ya gələnə kimi hər mərtəbədə bu xörəyin komponentlərinə əl gəzdirilir – yağı, əti, düyüsü, kartofu ixtisara düşür. «Nazor»ların evinə daşınır. Yaxud «burjuy» kamerasına satılır və nəhayət, yeməkxanada komponentlərdən məhrum olmuş «xörək» hazırlanır. «Balandyor», yəni bu yeməyi məhbuslara paylayan digər dustaq yoldaş özü [1985-ci ilin yay aylarında Mürşüd kişi] qazanı dəhlizdəki «sever»in yanına çəkib saf-çürük edir, özünə və yoldaşlarına seçib ət payı götürür və bu sonuncu əməliyyatdan sonra qalan qəribə kütlə «perlovıy»39, yaxud «pşeniçnıy»40 adı ilə dustağın alümin miskinə41 boşaldılıb, qoyulur həmin «kormuşka»nın üstünə. Kameradakı növbətçi də bu qabları bir-bir sayıb qəbul edir. Ye, «zek», yeyə bilsən.
«Burjuy» kameralarında yaxşı yemək olmadıqda belə, adlarına ləkə gəlməsin deyə (ada bax ha) «balanda» götürülmür. Digər kameraların «kormuşka»sından, yaxud gözlüyündən «balanda»nın, məhz, hansı kameraya verildiyinə ciddi nəzarət edilir.
İkincisi, «kormuşka» qonşu kameralarla, yaxud qarşı kameralarla üz-üzə, göz-gözə sərbəst söhbət etmək üçün yeganə yerdir.
Normal ölçülü baş «kormuşka»dan çölə çıxmır. Ancaq yəqin ki, Allah insanı xəlq edəndə onun «kormuşka»dan istifadə etməli olacağını da düşünüb və baş hissəsini yumru deyil, nisbətən yastı və uzunsov yaradıb. Əgər, məhbus başını «kormuşka»ya diaqonal istiqamətində çevirsə, çənə bu dördbucaqlının tininə düşər və bəlalı baş «kormuşka»dan çölə çıxar. Ondan sonra isə istəsən «nazor»la, istəsən «bratan»la doyunca danış.
«Kormuşka»nın üçüncü vəzifəsi ondan ibarətdir ki, «bratan»lardan biri dəhliz boyu nəzarət altında gedərsə, qabaqcadan hazırlanmış «ksiva»nı oradan kameraya gizlincə tullaya bilsin, yaxud «ksiva» daşımağı özünə sığışdırmayan «nazor» (belələri də var idi) qəflətən «ksiva»nı «kormuşka»dan atıb tez çəkilsin, sən başını əyib deşikdən çölə çıxarana kimi o, gözdən itsin.
Və nəhayət, «kormuşka» «nazor»lar üçün gəlir mənbəyi rolunu oynayır. Yay aylarında 12 kvadratmetrlik kamerada hərarət 50 dərəcəyə qalxır («inanmayanın başına gəlsin» deyərdim, ancaq yazığım gəlir) üstəlik içəridəki 12-13 nəfər məhbusun nəfəsi, hərarəti bura əlavə olunur. «Sever»in «ətri» də bir yandan. Əsl cəhənnəm, həm də kitablarda yazılan kimi xəyali yox, məhz həyat həqiqəti olan bir cəhənnəm yaranır.
Qocalı-cavanlı hamı soyunub bircə alt paltarında oturası olur. «Nazor»un qazanclı günləri də onda başlayır; «kormuşka» bağlanır, bir neçə dəqiqədən sonra nəfəs almaq mümkün olmur.
Belə vaxtlarda sifətlərinə meyit rəngi çökmüş həmdərdlərimin üzünə baxıb, qeyri-ixtiyari öz körpəliyimi xatırlayırdım. Anamız Kür sahilində yaşayanlara bir çox xoşbəxtliklə yanaşı balıqçı sənətini də bəxş edib. Uşaqdan tutmuş 90 yaşlı qocaya kimi hər kəs qarmaq, tor və digər vasitələrlə balıq tutur. Tutulmuş balıq əvvəlcə çapalayıb çırpınır, tədricən taqətdən düşür və ölümü yaxınlaşdıqca hərəkətləri süstləşir, yalnız qəlsəmələri, bir də dodaqları tərpənir. Dodaqlar irəli uzanıb bir udum hava, bir anlıq həyat istəyir. Və beləcə həyat həsrətilə ölür.
İnsan isə öldürməkdən ləzzət alır.
Həm də maraqlıdır ki, bütün canlılar üçün tədrici ölümü qəbul edən insan özü üçün yalnız qəfil ölüm arzulayır. İslam qəflətən öldürülən heyvanın ətini bizə haram buyurur. Gərək onu kəsəsən, qanı axanacan gözləyəsən, iliyini vurasan, bir sözlə, tədricən öldürəsən və bu ölüm səhnəsini müşahidə edəsən.
Bəlkə də tutduğum balıqların qarğışına düşmüşdüm – bir udum hava, bir anlıq həyat həsrətilə çırpınan balıq kimi buradakı balıqçının – «nazor»un gözü qarşısında ölürdüm.
Balıq ölümlə olum arasında can çəkişdirdiyi dəmdə balıqçı onun neçə kilo gələcəyini, neçə «re»yə42 satılacağını düşündüyü kimi, «nazor» da bircə udum hava axtaran məhbusun yalvaracağı anı gözləyir.
Bu vaxt onun qulaqları kar, gözləri kor olur, ürəyi daş parçasına dönür. Sanki onu qadın doğmayıb, kişi əkməyib. İnsan mərhəməti görməyib, körpə həsrəti çəkməyib, yoldaş, dost qayğısından uzaq olub bu «nazor». Çiyninə poqon yapışdırmış hissiz-duyğusuz bir heykəldir o.
Yumruğunu var gücünlə dəmir qapıya döy, qışqır, bağır, nə qədər yalvarırsan yalvar, üzünü, arvad-uşağını söy – vecinə də deyil. «İçəridə ürəyi xəstə olan» var desən qulağına girməyəcək, istidən, havasızlıqdan ürəyin getsə, «görməyəcək».
Amma… «Kormuşka»nı yavaşca döy və mülayimcə çağır:
– Şahin…
– Nədi, qağa? – deyib tezcə yüyürəcək «kormuşka»ya.
– Boğulduq, axı!
– Rəis «obxoda»43 gələcək, qorxuram.
– Al bunu.., – deyib, göy beşliyi uzatdı ona; rəis də, «obxod» da, hələ çiynindəki poqon da yadından çıxacaq o saat. Və… «kormuşka» açılacaq.
Lənət qapısı arxasında mürəkkəb dilli açarların qiyməti beş manat.
Daş ürəkli rəislərin, Allahın havasını belə pulla satan «nazor»ların gözlərinə pərdə, qulaqlarına tıxac, vicdanlarına örtük beş manat. 12 insanın həyatı bircə sən qədər də deyilmiş bu «nazor»un gözündə.
Əslində də elədir; Bayılda yatanların hamısı bilir ki, burada ölən, yaxud öldürülən məhbus üçün cəmi 72 qəpik xərc çəkilir. Burada insanı insan saymırlar, hər kamerada neçə baş məhbusun yatdığını sayırlar. Növbə dəyişəndə də «nazor» içəri girib baş hesabı sayır, baş hesabı da təhvil verir.
Bütün bu dəhşətli üzüntülər, bu göz-görəsi alçaqlıqlar, tükənməyən qəddarlıqlar, göz qabağındaca ölümlə çarpışan məhbusun fiziki əzabları səndə tədricən heyvani hiss aşılayır. Aylar ötdükcə bu heyvani hiss sənin qəlbində insanlara qarşı mərhəmət duyğusunu sıxışdırıb çıxarır, özgəsinin də, özünün də əzablarına qarşı səni biganələşdirir. Göz önündə ölənlər, artıq, sənə insan ölümü təsiri bağışlamır; dünənki kamera yoldaşın bu gün adi daşdan, inventardan fərqlənmir. Və zaman, ətraf mühit, zindan atmosferi get-gedə səni elə vəhşiləşdirir ki, üçcə aydan sonra ev də, körpələr də qismən yaddan çıxır. Xarici aləmlə məhbus dünyası arasında qatı bir duman yaranır, bu dumandan əks tərəfi görmək üçün yaddaşmı tarıma çəkməli, gözlərini bir nöqtəyə zilləyərək xəyalən görməli, xəyalən danışmalısan. Qoz qabığına girmiş qurddan fərqli olmadığını başa düşdüyün üçün bütün dünyaya, varlığa və yoxluğa, ümumən bəşəriyyətə nifrət yaranır səndə.