an dilində) adlı ilk kitabını 1929-cu ildə 24 yaşında ikən yazmışdı. O, kitabın avtobioqrafik olduğunu iddia etsə də, Azərbaycan və Gürcüstanda bəzi tarixçilər bunu təkzib etmiş və kitabın səhvlərlə, inanılmaz faktlarla dolu olduğunu və ən əhəmiyyətli "tarixi" hekayənin tamamilə səhv olduğunu bildirmişlər. Əsərdə Əsəd Bəy uşaq ikən, 14 yaşında Azərbaycanı tərk etməyin məmnuniyyətindən söhbət açır. Kitabın son hissəsində o yazır: "…Həmin anda mənim üçün Avropa başladı. Qoca Şərq isə öldü…"
ƏBƏDİ ODUN YURDUNDA
ÖN TARİXİM
Qırx il öncə Bakı səhra şəhəri idi, müəyyən mənada elə bugün də o cür qalmaqdadır. Amma o vaxt hardasa avropasayağı bircə küçə belə yox idi. Qovurucu istidən sakinləri bircə ağac belə qorumurdu. Şəhər başdan-başa palçıq daxmalardan və bir-iki kobud saraydan ibarət idi ki, onlar da səhra qumunun üstündə tikilmiş və yeganə barı ilə dövrələnmişdi. Sarayların qalın divarları Günəşə qarşı zəif bir sığınacaq yaradırdı. Adətən Şərqdə hər evə xas olan su, poqqultulu fəvvarələr bu şəhərdə yox idi. Suyu gərək tuluqlarda uzaqlardan gətirəydin və o, içməyə, yuyunmağa güclə çatırdı. İstilik dözülməz olanda imkanlı insanlar evlərindən çıxıb dəniz kənarlarına gedirdilər və özlərinə təlqin edirdilər ki, bura xeyli sərindir.
Bugün sahildə teatrlı, kafeli, çimərgəli, gəzintili və klublu bağlar salınmışdır, o vaxt belə şeylər yox idi. Sahil bomboz, daşlı və sipərsiz idi, neft tullantıları və şəhərin zibili ilə boya-boy örtülmüşdü. O, üfunət və duz iyi verirdi. Bu sahildə yeganə bir bina vardı, əzəmətli bir həbsxana ki, sayı bilinməyən dustaqlar da burda Günəşin, üfunətin və həbsxana qaraulçularının ixtiyarına tapşırılmışdılar. Sahildəki bu həbsxananın qarşısında indi adlı-sanlı adamlar, neft xaqanları, bəylər və xanlar gəzişir və onun qalın barılarının kölgəsində özlərinə Günəşdən sığınacaq axtarırdılar. O vaxt onlar öz pulları ilə – orta hesabla hamısı dünyanın ən zəngin neft maqnatları idi – bağ saldırmağı və su quyuları qazdırmağı hələ öyrənməmişdilər. Bir gün bu həbsxananın qarşısında başında Buxara papaq, əlində Bakıda hər bir kişinin onsuz keçinə bilmədiyi kəhrəba təsbeh olan cavan bir ağa gəzişirdi. Onun toxdaq, yorğun, bununla belə, buyurma bacarığının qədim ənənələrini gənc neft şəhərinin işgüzar həyatına daşıyıb-gətirmiş şərqlinin işə can atan üz ifadələri vardı. Yayın bu ilkindi üstü hər yan od tutub yanırdı. Ağa, binanın yanındakı kölgəlikdən feyziyab olmağa çalışırdı. Həbsxana hücrələrinin barmaqlıqlı pəncərələrində heç kim görünmürdü, gündüzlər pəncərə önündə dayanmaq dustaqlara yasaq edilmişdi, çünki onların görünüşü həbsxana önündə gəzişən yüksək ağaların ürəyincə olmaya bilərdi. Həmin gün lap aşağıda, zirzəmidə dinc durmayan bir baş, barmaqlıqlı pəncərəyə ürək elədi. Başın yiyəsi gəzişən ağaya barmaqlıqdan göz qoyan cavan bir qız idi. Amma ağa bunu sezmirdi, dənizə baxırdı və bir anlığa xəyala dalmışdı. Onun ardınca üzlərindən amansızlıq yağan iki silahlı kişi yeriyirdi ki, onlar da ağanın yörəsini, bir anlığa belə, gözdən qoymurdular. Onlar Bakıda hər bir neft sahibkarının – əgər o öz həyatına az-çox qiymət qoyurdusa – saxladığı qoçular idi. Oğlanlardan biri qızı gördü və onun üz-gözündə narahatlıq oynadı.
Qızın nə niyyətdə olduğunu bir Allah bilirdi! Bəlkə ağaya qarşı sui-qəsd, bəlkə də yox. Can qorçusu olmaq çətin işdir. Gərək düşünəsən, götürqoy edəsən! Bu da ki təkcə ağanın işidir. Axır ki, bir qərara gələ bildi, ağasına yaxınlaşdı, içini arıtlayıb narahatçılığını izhar etdi.
Qadağaya baxmayaraq dustaq qız xeyli vaxtdır ki, ağaya baxır. Belə şey ağanın xoşuna gələrmi?
Gənc ağa qanrıldı, qızı görüb gülümsədi. Qara gözlü cavanca bir qız uşağı. Onun pisliklə nə işi olardı? Ağa barmaqlıqlı pəncərəyə yaxınlaşdı, qıza diqqətlə baxdı və azərbaycanca soruşdu:
– Səni nəyə görə tutublar?
Qız dinmədi, bu dili aşkarca başa düşmədi.
– Nə qədərdir burda oturduğun? – Ağa indi də rusca soruşdu.
– Üç ay, – qız cavab verib qəmli-qəmli gülümsədi.
– Bəs nə qədər oturacaqsan?
Qızdan cavab çıxmadı. Qaraul zabitlərindən biri hücrəyə yaxınlaşdı, revolverini çıxarıb bağırdı:
– Geriyə, yoxsa atəş açaram!
Baş gözdən itdi. Zabit ağanı salamlayıb dedi:
– Təəssüflənirəm ki, dustaq axmaq xahişlərlə Sizi narahat edib. İnsanlarla yetərincə sərt davranmaq olmur.
Cavan ağa razılıqla başını tərpədib soruşdu ki, qızın hücrəsinin nömrəsi neçədir. Sonra sağollaşdı, amma daha gəzintisini davam etdirmədi, arxaya döndü, qoçuların müşayiətində enli həbsxana darvazasından içəri girdi. Orda qalabaşını soruşdu. Bu tayı gələndə filan hücrədəki dustağın nədən oturduğunu ondan öyrəndi.
– Qorxulu canidir, – qalabaşı cavab verdi. – Həbsxana onun üçün çox yüngül cəzadır.
– Nə cinayət edib ki?
– Rusiyanın bolşevik partiyasının üzvüdür, işinə can yandıran namuslu fəhlələr arasında çaxnaşma yaratmaq üçün Bakıya gəlib. Tətil təşkil edəsiymiş, amma cinayətkar niyyətləri aşkar edildi və polisin fəaliyyəti sayəsində tutuldu.
Cavan ağa Rusiyanın bolşevik partiyası barədə heç nə bilmirdi, onun neft mədənlərində hələ heç vaxt tətil olmamışdı. Heç təsəvvürünə də gəlmirdi ki, belə şey ümumiyyətlə mümkün ola bilər.
– Bura baxın, – qalabaşıya dedi, – əgər Siz qızı buraxsanız, mən buna etiraz etməzdim.
Qalabaşı gülümsədi. Yox, bu olmazdı, istəsə də, olmazdı. Oğru, yaxud buna bənzər bir şey olsaydı, məmnuniyyətlə, amma siyasi dustaq buraxıla bilməzdi.
Cavan ağanın sifəti tutuldu, kəhrəba təsbehi cibinə qoyub pul kisəsini çıxartdı.
– Bura baxın, – dedi, – qızı buraxmasanız da, aparacam. Mənim qoçularımın sayı Sizin həbsxana siçovullarından qat-qat çoxdur.
Məmur xəyala daldı, hər halda ağa haqlıydı, neft maqnatının vəhşi dəstəsinə qarşı onun adamları nə edə bilərdi?! Aldığı göstəriş dəqiq buyururdu ki, neft və torpaq sahibləri ilə yaxşı yola getsin. Bundan əlavə, ortada pul kisəsi də vardı.
Amma yenə də o, formalizm xatirinə soruşdu:
– Lənət şeytana, bu rus dövlət canisi Sizin nəyinizə lazımdır?
Sorğulanan alnını düyünlədi, xeyli fikrə getdi və sonra sakit bir əminliklə dedi:
– Evlənməyə!
Qızı buraxdılar, o, şəhərə, xilaskarının böyük evinin yanındakı kiçik bir evə köçdü. Bu böyük evdə o, tək deyildi, burda hələ də qadınlar və uşaqlar, nökər və xacələr, qulluqçu və xidmətçilər vardı, şərqli evinə xas olan hər şey. İndi qadınlar və uşaqlar gedəsi oldular.
Rus qızı evə təkbaşına xanımlıq edəsi oldu. Uzun saqqallı və hiyləgər gözlü vəkillər çağırıldı, protokol və sənədlər yazıldı. Qadınlar və uşaqlar cavan ağanın onlara bağışladığı kəndlərə köçdülər. Həbsxana hücrəsindən olan qız böyük evə gətirildi ki, burda da elə həmin gün toy başladı.
Demək artıqdır ki, həmin cavan ağa mənim atam, qız da mənim anam idi.
NEFT MƏDƏNLƏRİ
Bakı ətrafında yüzlərlə uca neft buruqları fantastik, unudulmaz bir mənzərədir. Onların içinə neft hopmuş taxta divarlarını – yalnız son zamanlar buruqlar alibastrdan tikilir – gecə-gündüz ardı-arası kəsilmədən neft çıxarılan dərin borular örtür. Buruqlar yanında qan-tər tökən fəhlələrin özləri kimi buruqlar da dinclik bilmir. Ətrafdakı torpaq da neftlidir, qapqara və oda həssas, neftli sahələrlə sınırlanan1 Xəzər dənizinin özü kimi. Yanar kibrit çöpünü burda dənizə