қилдилар. Бошқалар эса яхшироқ, тенг дунё қуришга интилиб, ихтиёрий уюшмалар туздилар. Уелслик тадбиркор Роберт Оуен исроилча киббутзимни эслатувчи, ҳамфикрлар ўртасидаги коммунал меҳнат ва ҳаётга асосланган жамият уюштиришга ҳаракат қилди. Капитализмга қарши энг муҳим воиз Карл Маркс (1818-1883), немис иқтисодчиси ва инқилобчиси, умрининг кўп қисмини Англияда сургунда ўтказди. Унинг қабри Лондондаги Хайгейт қабристонида. Маркс Оуен ва унга ўхшаган бошқаларни посткапиталистик жамият оддий коммунал ҳаётга асосланиши мумкинлигига ишончлари учун “утопик социалистлар” деб атаган.
Ўзининг ёндашувини илмий социализм деб атаган ҳолда, у янги жамият капитализм ютуқларига асосланиши керак, уларни рад этмаслиги керак, деб таъкидлади. Социалистик жамият, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликка чек қўйиши, лекин шу билан бирга капитализм томонидан яратилган йирик корхоналарнинг юқори маҳсулдорлигидан тўлиқ фойдалана олиши учун уларни сақлаб қолиши керак эди. Бундан ташқари, Маркс социалистик жамият бир муҳим жиҳати билан капиталистик компанияга ўхшаш бўлишини таклиф қилди: у ўзининг иқтисодий муносабатларини марказлаштирилган тарзда режалаштиради, худди тижорат корхоналари ўзларининг барча фаолиятини ташкил қилганидек. Бундай ёндашув марказий режалаштириш деб аталади.
Маркс ва унинг кўплаб издошлари, шу жумладан рус инқилоби раҳбари Владимир Ленин, социалистик жамиятни фақат ишчилар синфи бошчилигидаги инқилоб орқали яратиш мумкинлигига ишонишган, чунки капиталистлар ўзларида мавжуд бўлган нарсадан воз кечишлари даргумон. Шунга қарамай, ревизионистлар ёки социал-демократлар сифатида танилган Маркснинг баъзи издошлари, масалан, Эдуард Бернштейн ва Карл Кауцкий, мавжуд муаммоларни капитализмни йўқ қилиш билан эмас, балки уни ислоҳ қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин, деб ҳисобларди. Улар иш вақти ва меҳнат шароитларини тартибга солиш, ижтимоий давлатни ривожлантириш каби чораларни илгари сурдилар. Ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ислоҳотчилар тарихий йўналишни энг яхши тушунганликларини кўриш қийин эмас, чунки улар тарғиб қилган тузум ҳозир барча ривожланган капиталистик мамлакатларда амалда. Бироқ ўша пайтда, капитализм давридаги ишчиларнинг тўсатдан яхши аҳволга тушиб қолишлари амри маҳол эди, чунки кўпчилик капиталистлар ислоҳотларга қаттиқ қарши эдилар.
Тахминан 1870-йилдан бошлаб ишчилар синфининг меҳнат шароитларида сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Иш ҳақи кўтарила бошлади. Ҳеч бўлмаганда Буюк Британияда катталарнинг ўртача даромади омон қолиш учун зарур бўлганидан бир оз кўпроқ пул тўлашга етарлича юқори эди ва баъзи ишчилар энди ҳафтасига 60 соатдан кам ишлардилар. Ўртача умр кўриш 1800-йиллардаги 36 ёшдан 1860-йилларда 41 ёшга кўтарилди. Бу даврнинг охирида ҳатто фаровонлик давлатининг бошланиши ҳам кузатилди, масалан бирлашган Германия канцлери Отто фон Бисмарк 1871-йилда бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш схемасини жорий қилди.
Эркин бозор ва эркин савдо ҳақидаги афсона:
Капитализм