pullar meniki… Ertalab o‘g‘lim tushirib qo‘yibdi. To‘g‘rimi, o‘g‘lim!
– To‘g‘ri, pul bizniki, – dedi badqovoq bola burnini tortib.
– Pul sizniki bo‘lsa, albatta, beraman. Faqat, aytingchi pulingiz necha so‘m edi?
Baqiroq odam bir zum dovdirab, yana tilga kirdi.
– E, esimda turadimi, uka. Bitta ena-bola sigirni puli edi-da.
– Pulingiz o‘n so‘mlikmi, besh so‘mlikmidi, hech bo‘lmasa shunisi esingizdadir.
– Namuncha ezma odamsan! Pul meniki… O‘lay agar, yolg‘on gapirayotgan bo‘lsam.
Baqiroq kishi to‘xtamay qasam icha boshladi.
– Sizniki bo‘lsa, mana! Oling pulingizni!
Dadam qo‘ynidan pulni olib unga tutqazdi. Yonida bezrayib turgan bola ilkis pulga chang soldi va chopganicha o‘zini bozorga urdi.
– Mor chashm ekan, – dedi dadam ularning ortidan qarab.
– Mor chashm nima degani?
– Ilon ko‘z, – degani. Bunday odamlardan yaxshilik kutib bo‘lmaydi.
– Pul bu odamniki emasdi. U sizni aldadi, dada.
– Qo‘yaver, – dedi dadam qo‘l siltab, – u qasam ichdi. Narigi dunyoda javobini o‘zi beradi. Men boshimdan soqit qildim.
Uyga ketyapmiz-u, negadir ikkalamiz ham jim edik.
DADAM
Ha, mening dadam mana shunaqa, juda ajoyib odam. Ismlari Ergashboy. Orqavorotdan Ergash afandi ham deyishadi. Qorachadan kelgan, ozg‘in qo‘rinsa-da juda chayir, baquvvat odam. Dalada suvchi bo‘lib ishlaydilar. Shiyponda paxta quritadilar. Har yili paxta terimidan oldin g‘o‘za barglarini to‘kish uchun samolyot dalalarga allaqanday sassiq va boshni og‘ritadigan dori sepadi. Dadam oq bayroqni ko‘tarib samolyotga yo‘l ko‘rsatib turadi. Bir safar o‘rtog‘im bilan, uchuvchisini ko‘ramiz, – deb dorilar yomg‘iri ostida qolib ham ketganmiz. Dadamning hunari ko‘p. Ishdan bo‘sh paytlarida hamqishloqlarning har xil yumushlarini bajarib, hojatini chiqaradi. Devor urish deysizmi, suvoqchilik deysizmi, xullas, u kishining qo‘lidan kelmaydigan ishning o‘zi yo‘q.
Hatto ayrim odamlarning hojatxonasiniyam kovlab beradi. Ishga yollovchi bilan hech qachon savdolashmaydi, berganini olib ketaveradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, doim ish bilan band. Ba’zi o‘rtoqlarim, dadang mardikor, – deb ustimdan kulganday bo‘lishadi. Mardikor bo‘lsa nima qipti, halol mehnat qilib yashaydi. Mardikor bu – ishning mardi degani-ku axir, to‘g‘rimi? Uyimiz ham bog‘-u rog‘, luchchak shaftoli, olma-yu anor, yoz kelishi bilan hamma mevalar hil-hil pishib yotadi. Onamning aytishicha, dadam bechora ota-onadan erta yetim qolib o‘qiyolmagan, odamlarning mol-qo‘yini boqib katta bo‘lgan emish. Halol, mehnatkash yigitni yoqtirib qolgan bobom onamni u kishiga nikohlab, o‘zlariga kuyov qilib olgan ekanlar.
– Dadamni nega afandi deyishadi? – so‘radim bir kuni onamdan.
Onam avval miriqib kuldi-da, so‘ng savolimga javob berdi.
– Dadangni afandiligiyam bor-da, o‘g‘lim. Bozorga turshak olib borsa, qopning tagiga sara, yaxshisini solib ustiga sifatsiz yomonini joylaydi. Xarid qilgan odam uyiga borib qopni ag‘dargach, sarxil mevalarni ko‘rib xursand bo‘lar emish.
E, qaysi birini aytay bolam, egasiga rahmi kelib kasal qo‘yni sotib olgan ham, bozori kasod ekan, – deb bir qancha keraksiz narsalarni uyga ko‘tarib keladigan ham dadang. Uzoqdan kelgan dehqon, ozgina qovuni sotilmay qolgani, uyiga ketolmayotganidan nolisa, darrov pulini berib, bir arava ichi tushgan qovunni uyga olib kelgan ham dadang. O‘tgan yili qo‘ni-qo‘shnilarga tarqatganimiz esingdadir. Shuning uchun odamlar afandi deyishsa kerak-da.
Soddaliklarini hisobga olmaganda, dadang juda yaxshi odam. Mahallamizda hamma hurmat bilan qaraydi, chunki to‘y-to‘ychiq, sovuq ma’rakalarda astoydil xizmat qiladi. To‘ylarda choy qaynatish, oshpazga go‘laxlik qilish ham dadangning vazifasi. Mahallada kimdir vafot etsa, to‘g‘ri qabristonga borib, go‘rkovlarga yordam beradi. Dadang to‘rga chiqib o‘tirishni xayoliga ham keltirmaydi. U oddiygina poycho‘kir odam.
Shuning uchun seni o‘qitib, katta odam qilmoqchi…
Onajonimning so‘zlarini eshitib, dadamni yanayam yaxshi ko‘rib ketdim va ichimda o‘z-o‘zimga so‘z berdim: dadajon, albatta yaxshi o‘qiyman! Mana ko‘rasiz, men siz orzu qilganday katta odam bo‘laman!
BIZNI TOBLAGAN YUMUSHLAR
Qo‘lidan oz-moz ish kelib qolgan qishloq bolasining yumushlari bir talay.
Bemalol darslarini tayyorlab, yonboshlab yoki ko‘kragini yerga qadab kun bo‘yi badiiy kitoblar o‘qib yotishi amrimahol. Ammo mol-u qo‘ylarini bo qish uchun dalaga haydab ketayotgan ba’zi tengdoshlarimning qo‘ltig‘iga qistirib olgan kitobni ko‘rib havasim kelardi. Demak, ishtiyoq bo‘lsa, ishlar qaynagan paytda ham kitob o‘qishga vaqt topiladi.
Ishlar qaynagan paytda deganimga hayron bo‘lmang.
Masalan, 1-sentabrdan o‘qish boshlansa-da, o‘n-o‘n ikki kun o‘tmay, paxta yig‘im-terimi munosabati bilan maktabimiz yana yopiladi. O‘qituvchi-yu o‘quvchilar toki tepadan buyruq bo‘lmaguncha qor yog‘sayam, tosh yog‘sayam daladan chiqmaymiz. Ishdan zerikkan biz shumtakalar payt poylab turib, ovloq yo‘llar orqali uyimizga qarab juftakni rostlab qolardik. Bunday paytlarda tayoq o‘qituvchilarimizning boshida sinardi. Hatto birorta gazetani qoyillatib o‘qiyolmaydigan savodsiz brigadir ham ziyoli ustozlarni bolalar oldida sensirab, haqorat qilishi oddiy hol edi. Bechora o‘qituvchilar uyma-uy yurib bolalarning paxtaga chiqishlarini ota-onalardan iltimos qilar, bu ishda o‘zlarini gunohkor sezib, ularga yalinishardi.
Bolalar uchun katta, ommaviy ishlardan yana biri may oyida boshlanardi. G‘o‘za ko‘chatlarini yagonalash avj pallasiga chiqqan bir paytda odamlarga ipak qurti tarqatiladi. Bu ishdan bo‘yin tovlagan kishilarni dag‘dag‘a bilan qo‘rqitib, yarim tunda bo‘lsa-da uyiga bir quti ipak qurti tashlab ketishadi. Katta gektarlar atrof idagi sanoqsiz bahaybat tutlar hammaga taqsimlab beriladi. Ko‘plab odamlarning bargi katta dahagacha yetmay tugab qolar, dalada poylab yotmasa, «barg o‘g‘rilari» tunda kelib tutlarni kesib ketishlari hech gap emasdi. Olomon ikki mahal, ertalab va kechki payt barg olgani chiqadi. Dalalar sayilga aylanadi. Bu manzarani katta mehnat frontiga qiyoslasak, xato bo‘lmas. Afsuski, har mavsum noxush voqealar ham bo‘lib turardi. Kimdir oyoq yo qo‘lini kesib og‘ir jarohat olsa, yana kimdir tutdan yiqilib, bir umrga nogiron bo‘lib qolardi.
Onajonim tong qorong‘isida boshimga kelib, ming azobda meni uyg‘otishga urinadi.
– Davronjon, tur, bolam. Yana ozgina qoldi, chidagin. Turaqol, bolam.
Uyqu shirinlik qilib, turishga erinaman. Biroz fursat o‘tgach, yana onajonimning yalingannamo mungli ovozini eshitaman.
– Davronjon! Kel endi… Turaqol, bolajonim.
Bu dardli ovozda qandaydir aybdorlik, ilojsizlik va yana allaqanday sehrli, ilohiy tuyg‘u – ona mehrini chuqurroq tuyganday bo‘laman.
Uyqu qanchalik shirin bo‘lmasin, o‘rnimdan dast turib tong qorong‘isida dadam bilan birga dalaga jo‘nayman va har safar yo‘lda ketayotib, onamni yalintirganimdan afsuslanaman. Chunki, qorong‘i bo‘lishiga qaramay, odamlar allaqachon tut kesishni boshlab yuborgan, menga o‘xshagan bolalar ancha-muncha ish qilib qo‘yganini ko‘rib ulardan uyalaman. Xuddiki tengdoshlarim menga qarab «endi kelyapsanmi, tanbal, uyquchi» deyayotganday tuyulib xijolat tortaman. Dadam ham tutga chiqib, barg-novdalarni kesadi. Men ularni chiroyli qilib to‘plab bog‘layman.
Keyin birgalikda katta yo‘l bo‘yiga tashiymiz. Ba’zan ulov bo‘lmay, barglarimiz issiqdan so‘lib qoladi. Ming azobda velosipedga yuklab, ikki-uch bor qatnashga majbur bo‘lamiz. Keyin juda katta muammoni hal qilganday, hamma ishni yolg‘iz onamga tashlab, dadam ishga, men paxta yagonasiga jo‘naymiz. Bechora onam bir o‘zi barglarni butab qurtlarga soladi. Keskaltaklarni bog‘lab, bir chetga bosadi. So‘kichaklarni eski