Xudoyberdi
Qasoskorning oltin boshi
BOTIRGA O‘LIM YO‘Q
Har bir xalq o‘zi yaratgan ajoyib shaharlar va san’at obidalari bilan qanday faxrlansa, tarixda yorqin iz qoldirgan botir farzandlari bilan ham shunday iftixor qiladi.
Zarafshon vodiysida tug‘ilib o‘sgan ikki tomonlama zulmdan behad ezilgan mehnatkashlarni afsonaviy bir dovyuraklik bilan himoya qilgan Namoz botir ham tariximizda o‘chmas iz qoldirgan nodir shaxslardan edi. Namozning xalq ozodlik harakatiga boshchilik qilib, hokim sinflarni zir titratgani el og‘ziga tushgan edi. O‘sha davrni boshdan kechirgan mashhur rus yozuvchisi Anna Almatinskaya o‘zining «Zulm» deb atalgan trilogiyasida Namozni boylar va chor amaldorlarining dodini beradigan, ulardan tortib olgan pullari va boyliklarini och-yalang‘och kambag‘allarga ulashadigan xalq qasoskori deb baholaydi. Trilogiyada Namozga bag‘ishlangan bir yarim betlik kichik lavha bor. Taraqqiyparvar vrach Ronin Namozni chor politsiyachilari bilan otishmada yarador bo‘lgan paytida uchratadi, unga tibbiy yordam ko‘rsatadi. Yaxshilikni unutmaydigan Namoz oradan bir qancha vaqt o‘tgach o‘zining qirg‘iz yigitidan Roninga atab katta qo‘y sovg‘a yuboradi.
Bu voqealar 1906-yildagi rus inqilobi to‘lqinlari Turkiston kabi chet o‘lkalarda ham mehnatkashlar xalqni sinfiy adolatsizliklarga qarshi qo‘zg‘atgan paytda yuz beradi. Namozning qo‘zg‘olonchi yigitlari safida o‘zbeklar Nazarmatvey deb chaqiradigan Nazar Matveyevich ismli ajoyib rus o‘g‘loni bo‘lgan. Ular bilan birga ukrain, turkman, qirg‘iz, armani, moldavan va boshqa millat vakillari ham Namoz boshchiligida hokim sinfning adolatsizliklariga qarshi qurolli janglar qilgani aniq hujjatlar bilan tasdiqlangan. Namoz harakati goho Pugachev bilan hamkor bo‘lgan Salavat Yulayevni yodga soladi. Uning qasoskorligi Pushkinning Dubrovskiysini ham eslatadi. Ayni vaqtda, Namoz boshchilik qilgan ozodlik harakati baynalmilal inqilobiy harakatlarga ham juda yaqinlashib keladi.
Buni yigirmanchi yillardayoq payqagan o‘lmas adibimiz Abdulla Qodiriy Namoz haqida roman yozmoqchi bo‘lgan, shu maqsadda Samarqandga va Namoz tug‘ilib o‘sgan qishloqqa borib, uning o‘shanda tirik bo‘lgan opasi Ulug‘oy bilan uchrashgan, undan ko‘p narsalarni so‘rab olgan. Adibning o‘g‘li Habibulla Qodiriyning eslashicha, adib Namozni savodli, bilimli va dov-yurak bir qasoskor qilib ko‘rsatish fikrida bo‘lgan, ammo bu niyatini amalga oshirishga ulgurolmay oramizdan ketgan. Keyinchalik Izzat Sulton o‘zining «Noma’lum kishi» nomli she’riy dramasidagi bosh qahramon Niyoz siymosi Namozni prototip qilib oladi.
Shunday katta yozuvchilarni qiziqtirgan tarixiy shaxs haqida roman yozish uchun iste’dod va mehnatdan tashqari ijodiy jur’at ham kerak edi.
Xudoyberdi To‘xtaboyev mana shu xayrli ishga dadil qo‘l urgani, Namoz botir hayotiga oid hamma manbalarni astoydil o‘rgangani, qahramonning yurtiga borib, uni ko‘rgan-bilgan barcha odamlarni topib, batafsil suhbatlashgani va nihoyat, o‘zidan oldingi adabiy asarlarda to‘plangan yaxshi ijodiy an’anani izchil davom ettirib, bu katta mavzuni roman janri taqozo etadigan epik ko‘lamda maroqli qilib mujassam eta olgani kishini juda quvontiradi.
Biz Xudoyberdini bolalarning sevimli yozuvchisi sifatida taniymiz. «Sirli qalpoqcha», «Sariq devni minib» kabi asarlar faqat bizning mamlakatimizda emas, chet ellarda ham shuhrat qozongani, Italiyaning jahonga mashhur bolalar yozuvchisi Janni Rodari X.To‘xtaboyevning ijodiga juda yuksak baho bergani tasodif emas. Bu yozuvchi ijodida hali bizning o‘zbek tanqidchilari yetarlicha qadrlab, ochib bermagan ajoyib fazilatlari bor. X. To‘xtaboyev prozasi o‘zbek bolalar adabiyotida yangi bir to‘lqin yaratdi, o‘z janrida bu yozuvchi yangi so‘z aytdi. Mark Tvenning Tom Soyer va Geklberri Finnlarini faqat bolalar emas, kattalar ham qiziqib o‘qishi— bu asarlarning katta adabiyotga mansub ekanini ko‘rsatadi. X.To‘xtaboyevning «Sariq dev»i, «Sirli qalpoqcha»si katta-kichik barcha kitobxonlarda shavq-zavq va maroq uyg‘otgani ham ularning butun adabiyotimiz xazinasiga qo‘shilgan nodir javohirlar ekanini aytib turibdi.
Namoz botir haqidagi roman ham bolalar uchun yozilgan, lekin uni barcha kitobxonlar katta qiziqish bilan kutib oladilar, degan ishonchdamiz.
Namoz – mutlaqo benuqson odam emas, unda ham ichki ziddiyatlar, xato tushunchalar bor, shular ta’sirida qattiq adashgan paytlari bo‘ladi. Lekin uning xalqparvarligi, adolatparvarligi doim baland keladi. Romanda Namoz faqat jismoniy jihatdan polvon va qo‘rqmas bir odamgina emas, aqliy jihatdan ham nihoyatda iste’dodli va dono bir xalq farzandi bo‘lib gavdalanadi.
Namoz botir allaqachon O‘zbekiston tarixiga kirgan, uning sahifalarida isyonkor xalq vakili sifatida ta’riflangan edi. Endi bu roman uning yorqin siymosini adabiyotimiz orqali har bir xonadonga olib kiradi, muallif o‘z talanti, mehri, mahorati va mehnati bilan qayta tiriltirgan dovyurak, mard, tanti yigit endi bizga tug‘ishganimizdek qadrdon bo‘lib qoladi. Xalqi uchun jonini bergan Namoz botir xalq qalbida mangu yashaydi.
BIRINCHI QISM
PAXSAKASHLAR ISYONI
I bob
DAHBED BOZORI ALG‘OV-DALG‘OV BO‘LGANI
Bu muzofotda Samarqanddan keyin eng katta bozor Dahbedda bo‘ladi. Shaharning shundoqqina biqinida emasmi, Qarshi, Ziyovuddin begliklari tarafdan, Buxoro, Karmana tomonlaridan charchab, horg‘in kelayotgan karvonlar goho bu yerga bir qo‘nib o‘tadilar. Siyob bozoriga yetib olishga ulgurmagan xatirchilik, kattaqo‘rg‘onlik chorbozorchilar, Eron, Afg‘on savdogarlari, ot jallob-u vofurushlar ko‘pincha oldi-sottisini Dahbedda bitirib qaytaveradilar. Hamdamboy yurtga hokim bo‘lgan davrlarda Dahbed bozori xiyla tartibga solingan, qator-qator rastalar qurilib, kapponlar usti yopilgan, timlar kengaytirilgan. Bo‘z-u alak bir taraf, shohi-atlas bir taraf, kulollar-u miskarlar o‘ng tomonda, kalavafurush-u ipakchilar chap tomonda; timlar ostiga qop-qop mevalar uyulgan, kapponlarga sap-sariq qayroqi bug‘doylar to‘kilgan, bozorning adog‘ida o‘tinfurushlar, undan narida mol bozor-u otbozor cho‘zilib ketgan.
Choshgoh mahalida bozor juda qizib ketadi. Katta maydon bamisoli doshqozondek biqirlab qaynay boshlaydi. Xaridor arzonroq olsam deydi, mol egasi qimmatroq sotsam deydi, ikkovi ham xudoni o‘rtaga qo‘yib bir-biridan insof so‘raydi. Shunchaki tomoshaga chiqqanlarning hisobi yo‘q, birov angraygan, birov serraygan.
– Behi emas, sap-sariq oltin bu!
– Oltin bo‘lsa, sotib nima qilasan, tentak!
– Qoch, loy bo‘lasan!
– Dada, no‘xotsho‘rak olib bering.
– Avval moshni pullaylik, toyloq.
– Inim, yig bozori qayerda?
– Sumak bozorining orqasida.
– Voy o‘lmasam, bir poy kovushim tushib qopti!
– Ishton jiyak sotaman, ipak jiyak sotaman!
– Katta enangga pulla bo‘z jiyagingni!
– Ey, xurjin, yo‘ldan qoch!
– O‘zing xurjinsan, baqaloq, – degan past-u baland ovozlar guvillab turadi.
– Isiriq-isiriq, hazorsuvon, isiriq. Har tanga darmon isiriq, – buruqsab turgan isiriq donini bozorchilarning naq iyagiga qadab, puflab-puflab qo‘yadi isiriqchilar.
Paranji-chachvon yopingan ayollar, guppi chopon kiyib ustidan to‘rttadan belbog‘ bog‘lagan chollar soch-soqoli o‘sib, aftini tanib bo‘lmaydigan kelgindi maddoh yonida, shundoqqina yerga o‘tirib uning nolai-afg‘onini tinglashadi:
Menam devona-yu Mashrab,
Jahon birla ishim bormu?
Namangan shahriga borsam,
Mani yo‘qlar kishim bormu?
boshlarini chayqab yig‘lamoqdan beri bo‘lib kuylaydi maddoh…
Bozorjoyning kunchiqar darvozasi tarafdan besh otliq jadal kirib kela boshladi. Otliqlar bir xil kiyinishgan: boshlarida ko‘k parchadan salla, egnilarida ixcham tikilgan beqasam to‘n, bellarida mahkam bog‘langan shohi belbog‘; beshovi ham shamshir taqib olishgan, yelkalarida miltiq. O‘rtaroqda bulutdek baland oq ot minib borayotgan yigitning yoshi yigirma-uch-yigirma to‘rtlar atrofida ko‘rinadi. Beli ingichkadan kelgan, ko‘kraklari