uch yuzga yaqin odam sig‘ardi; bu kursilarga yostiq qo‘yilmas edi. Cherkov binosi – kichkina, ko‘rimsizgina bo‘lib, tomi ustida qarag‘ay taxtalardan qilingan va ingichka quvurga o‘xshagan narsa cho‘qqayib turardi; bu – cherkov qo‘ng‘irog‘i edi. Tom, cherkov eshigi oldiga yetganida, sheriklaridan bir qadam keyinda qolib, o‘ziga o‘xshash yasangan o‘rtog‘iga qarab:
– Hoy, Bill, sariq bileting bormi? – dedi.
– Bor.
– Qanchaga berasan?
– Qanchaga olasan?
– Bir parcha lakritsa6 va qarmoq beraman.
– Qani, ko‘ray-chi.
Tom buyumlarni ko‘rsatdi. Bu narsalar bolaga yoqqandan keyin, u, sariq biletni shularga ayirboshladi. So‘ngra Tom ikkita katta marmar soqqani uchta qizil biletga va yana bir necha arzimas narsalarni ikkita zangori biletga ayirboshladi. Tom ko‘chadan o‘tib boruvchi harbiy bolani to‘xtatib, har xil rangdagi biletlarga yonidagi bor narsalarini alishmoqchi bo‘lganligini aytdi. Bu hol o‘n-o‘n besh minut davom etdi. So‘ngra u, yasangan bir to‘p sho‘x bolalar bilan birga cherkovga kirib o‘z joyiga o‘tirib oldi-da, birinchi uchragan bola bilan janjallasha boshladi. Ularning bu janjaliga jiddiy qiyofali keksa muallim aralashdi; muallim orqasini o‘girishi bilanoq Tom oldingi safda o‘tirgan bolaning sochidan tortdi. U bola orqasiga qayrilib qaraganida, Tom qo‘lidagi kitobi bilan uning burniga turtdi. Bir minut o‘tar-o‘tmas Tom qo‘lidagi to‘g‘nog‘ichini ikkinchi bir bolaga suqib oldi va uning «voy!» deb dodlashini eshitmoqchi bo‘ldi, lekin buning uchun muallimdan yana tanbeh eshitdi.
Buning ustiga, Tomning sinfidagi bolalarning hammasi terilib olingandek nuqul sho‘x, notinch va odobsiz bolalar edi. Saboqlarni so‘rashga kirishganlarida, bolalarning hech biri ham tayyorlanmagani ma’lum bo‘ldi. Bolalarning har biri saboqni boshdan oyoq so‘zlab berishga to‘g‘ri kelar edi.
Ular u-bu qilib valdirash bilan bir amallab saboqni o‘tkazdilar va har biri mukofot tariqasida bittadan ko‘k bilet oldi; ko‘k bilet Tavrotdan yod olingan ikki suraning haqi edi. O‘nta ko‘k bilet bir qizil biletga to‘g‘ri kelar va shunga alishtirib olish mumkin edi; o‘nta qizil bilet esa bir sariq biletga to‘g‘ri kelar, o‘nta sariq biletga ega bo‘lgan alohida o‘quvchiga esa, direktor sodda muqovalik Tavrot berardi. (U vaqtda shu Tavrotning bahosi 40 sent turar edi).
Mukofot tarzida rassom Dorening rasmlari bilan bezalgan Tavrot va’da qilinganida ham, ikki ming satr oyatni yod olish uchun kitobxonlarimizdan qanchasining kuchi yetar edi? Meri esa astoydil diqqat bilan shu xilda ikki yil o‘qib mukofot tariqasida ikkita Tavrot oldi. Bir nemis bolasi esa shunday Tavrotdan to‘rtta yoinki beshtasini oldi. Bir vaqt u, sidirg‘asiga uch ming satr oyatni o‘qib chiqdi; ammo bunday zo‘r berishlik uning uchun foydali bo‘lmadi va o‘sha kundan boshlab u qariyb aqldan ozib qolgan edi, bu esa maktab uchun katta baxtsizlik bo‘ldi, chunki avvallari tantanali voqealarda, ya’ni xalq ko‘p yig‘ilgan vaqtlarda direktor bu bolani chaqirib olib, Tomning so‘zi bilan aytganda «safsata sotdirar» edi. Boshqa o‘quvchilardan faqat kattalarigina o‘z biletlarini saqlar va Tavrot olish uchun o‘z saboqlarini uzoq vaqtlar takrorlar edilar. Chunki bu mukofot kamdan-kam berilar va uning berilishi katta hodisa hisoblanar edi. Tom, ehtimol, bunday mukofotni xohlamayotgandir, lekin shunisi aniqki, uning butun vujudi shu mukofotni olish bilan bog‘liq bo‘lgan shuhrat va obro‘ni istar edi.
Xuddi belgilangan soatda kafedra oldida duo kitobini ushlagan direktor paydo bo‘ldi. U shahodat barmog‘ini kitobning betlari orasiga kiritib olgan edi. U o‘z so‘zining diqqat bilan tinglanishini talab qildi.
Konsert beriladigan sahnada ashulachining qo‘lida notasi bo‘lganidek, maktab direktori odatda o‘zining qisqa nutqini so‘zlaganda, ham qo‘liga duo kitobini albatta ushlab chiqar edi. Biroq ashulachining qo‘lida nima uchun nota bo‘lishi va direktorning qo‘lida duo kitobi bo‘lishi ma’lum emas, chunki ulardan hech biri na notaga va na duo kitobiga qarar edi.
Direktor o‘ttiz besh yoshlar chamasidagi, qizg‘ish yuzli, echki soqolli, kalta qilinib olingan haligiday qizg‘ish sochli jirkanch bir odam edi. Kraxmallangan tikka yoqasining ustki qirrasi qariyb qulog‘iga tegib turar, qirrali uchlari esa oldinga egilib, qariyb og‘ziga yetar va xuddi devordek bo‘lib, direktorni doim oldinga qarab turishga majbur etar, yon tomonga qaragan chog‘larida esa u butun gavdasini burishga majbur bo‘lar edi. Bo‘ynidagi galstugi esa baqbaqasini tirab turish xizmatini bajarar, galstugining o‘ng va chap tomonga ayrilib turgan uchlari uzun popuklar bilan bezatilgan edi; etiklarining uchlari o‘sha zamondagi modaga muvofiq konki uchi singari yuqori qarab turardi, – o‘sha vaqtdagi yoshlar ham bunga erishish uchun etiklarining uchlarini bir necha soatlab devorga tirab o‘tirar edilar. Mister Uoltersning afti haddan tashqari jiddiy, ko‘ngli sof va ochiq edi; muqaddas narsa va muqaddas joylarga u shu tariqa yaxshi iltifot bilan qarar va bularni oddiy narsalardan shunday ajratar ediki, yakshanba kungi maktabda so‘zga chiqqan mahalida ovozi odatdan tashqari ohangdor eshitilardi. Direktor so‘zni shu taxlitda boshladi:
– Endi, bolalar, men sizlardan ikki daqiqacha to‘g‘ri va jim o‘tirishlaringizni hamda mening so‘zimga zo‘r diqqat berishlaringizni so‘rar edim. Ha, balli! Yaxshi o‘g‘il va qiz bolalar o‘zlarini shunday tutishlari kerak. Men kichkina bir qiz bolaning derazadan qarab turganini sezayotirman; uning xayolida men, daraxt tepasiga chiqib olib, kichkina qushchalarga so‘zlayotgandek bo‘lsam kerak! (Bolalar uning so‘zini ma’qullab kulishdilar). Men sizga ezgulik va haqiqatni o‘rganish uchun bu muqaddas joyga to‘plangan, yasangan, ozoda yosh bolalarni o‘z oldimda ko‘rishdan xursandchiligimni bildirmoqchiman.
Hokazo va boshqa shunga o‘xshash gaplar. Bundan boshqalarini so‘zlab o‘tirishga hojat yo‘q. Direktorning butun nutqi o‘zgarmas bir nusxada tuzilgan, demak, u bizlarning hammamizga ma’lum.
Bu nutqning so‘nggi uchdan bir qismini yaramas bolalar o‘rtasida dam-badam bo‘lib turgan urushlar qorong‘ulashtirar edi. Bundan boshqa hangomalar ham ozmuncha emas edi. Bolalar turgan joylarida ijirg‘anib shivirlashar va bunday yaramas xulq to‘lqinlari vaqti kelganda Meri bilan Sid kabi tebranmas qoyalarga ham kelib urilar edi. Biroq direktorning tovushi pasaya boshlashi bilan hamma gap-so‘zlar tindi va nutqning xotimasi esa so‘zsiz tashakkur bilan qarshi olindi.
Gap-so‘z va shivir-shivirlarning qo‘zg‘alishiga ko‘pmi-ozmi, sabab bo‘lgan narsa – kishilarning kelib qolishi bo‘ldi; bedarmon bir mo‘ysafid chol bilan advokat Techer, ko‘rkam o‘rta yoshli bir olifta kishi va mahobatli bir xotin kirib keldi. Bu xotin albatta haligi oliftaning xotini bo‘lsa kerak. Xotin bir qiz bolani yetaklab kelgan edi. Tom, o‘z ayblarini sezgani va nomusiga chidamagani uchun, bir joyda tinch o‘tirolmas edi. U Emmi Lorensga tik qarolmas, uning latif va sabrli ko‘z qarashlariga chidab turolmas edi. Biroq u, eshikdan kirib kelgan qizni ko‘rishi bilanoq butun qalbi sevinchlarga to‘lib ketdi. U darhol kuchining boricha «nayrangbozlik» qila boshladi: O‘g‘il bolalarni tepasidan mushtlar, sochlaridan tortar, aftini burushtirib masxara qilar, xullas, qizni o‘ziga maftun qilib, unga ma’qul bo‘lish yo‘lida hamma hunarlarni ko‘rsata boshlardi. Uning shunday shodliklariga bir narsa xalaqit berib turar, u ham bo‘lsa bog‘da shu malikaning derazasi ostida xo‘rlanishini eslash edi, biroq bu voqea to‘g‘risidagi xotira xuddi ko‘chma qum ustiga chizilgan narsadek tuyular edi. Tomning hozirgi damda sezayotgan rohatlari bunday xo‘rlik va ko‘ngilsizliklarni butunlay yuvib ketardi.
Mehmonlarni to‘rga o‘tqizdilar, mister Uolters o‘z nutqini tamomlashi bilanoq ularni maktab ahliga tanishtirdi.
O‘rta yoshlardagi erkak kishi juda bir muhim shaxs – xuddi okrug sudyasining o‘zi bo‘lib chiqdi. Bunday yuqori mansabli kishini bolalar hali sira ko‘rmagan edilar, ular bu kishiga hayron bo‘lar va o‘z-o‘zlariga savol berib: boshqa kishilar qanday materialdan ishlangan bo‘lsa, bu kishi ham o‘shanday materialdan ishlaganmikin? – deb so‘rar va yoinki uning bir bo‘kirishini orzu qilar va yoxud, aksincha, uning bo‘kirib yuborishidan qo‘rqar edilar. U Peterburgdan yigirma mil uzoqlikda bo‘lgan Istambul shaharidan kelgan, demak, xo‘p yaxshi sayohat qilib dunyoni ko‘rgan kishi; u kishilarning aytishicha, tunuka tomi bo‘lgan okrug