dag‘dag‘a qildim. Oqtosh pildillab kelgan iziga qarab qochdi. Ha, shunchaki emas, rostdan jahlim chiqqanini bildi, jonivor. Orqasidan toshniyam mana bo‘lmasam deb otib yubordim. Paytdan foydalanib o‘zimni vagonga urdim. Tavba, halidan beri shu ishni qilmaymanmi? Vagonga chiqib Oqtoshni ko‘rish mumkin bo‘lgan qanotga o‘tdim. Shu ketgancha ketdimikan, yo?
Deraza ko‘zidan panalab qarasam, qaytib kelyapti. Meni ko‘rib qolmasin yana degan hadikda boshimni sal ichkari oldim-u, ammo ko‘z qirimni uzmadim. Mabodo men chiqqan vagonga chiqadigan bo‘lsa… unda boshqasiga o‘tib ketishni o‘ylardim. Oqtosh atrofga iskalanib, olazarak bo‘lib qaray-qaray, to‘g‘ri men chiqqan vagon yonida to‘xtadi. Keyin vagon tagiga kirib ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Poyezdning jo‘naydigan vaqti bo‘lib qolgan edi. Bosib ketsaya! Derazadan rostmana boshimni chiqarib qaray boshladim. Vagon tagidan chiqib kelayotgan Oqtoshni tepadan ko‘rdim-u, ilkis boshimni tortib, birovga urib oldim. “Vah” deya kimdir yelkamga bir musht tushirib qoldi. Ayol kishi ekan, astoydil kechirim so‘radim. Boshini ushlab tik turgancha yerga qarab oldi. Bechoraya, it bilan bekinmachoq o‘ynayotganimni qayerdan bilibdi. Ha, la’nati Oqtosh-a, boshga bitgan balo bo‘lding-u sen. Ishqilib bu ayolning tish-pishi sinmagan bo‘lsin. O‘zimniyam boshim endi zirqiray boshladi. Iltimos qildim. Yoshlardan biri ayolga joy berdi. Gunohimni yuvgandek yengil tortdim. Poyezd joyidan qo‘zg‘algan, bekatdan uzoqlashib borardi. Oqtosh esimga tushdi-yu shoshib orqaga qaradim. Oqtosh kimsasiz perronda shu tomonga qaragancha cho‘nqayib o‘tirardi… Tavba, vagonning tagidan bo‘lsayam, mening qayerdaligimni bildi-ya.
Shaharga qaytdim-u, xayolim bog‘hovlida bo‘lib qoldi. Yashirib nima qilaman, Oqtoshni o‘ylardim. Uning huvillagan perronda cho‘nqayib o‘tirishi ko‘z oldimdan ketmasdi. Tavba, u meni kuzatib qoldi-ya… Men bo‘lsam uni shafqatsizlarcha tashlab kelaverdim. Hazil-hazil bilan bog‘hovlimizda kaminani ham sabrsizlik bilan kutadigan bir jonzot paydo bo‘lgan edi. Endi uni ham o‘ylashim, o‘ziga yarasha sovg‘a-salomlar bilan borishim kerak. Yana u Boymurod akaning ta’biri bilan aytganda qanaqa itki!..
Beixtiyor xalqimiz orasida yuradigan maqollar yodimga tushdi: “It vafo, xotin jafo”, “Itni qopmaydi deb, otni tepmaydi deb bo‘lmaydi”, “Qovunning shirinini it yeydi”, “Oq it, qora it – bari bir it”, “It – itligini qiladi”…Bularni eslashdan murod o‘zimcha Boymurod akaning bashoratlariga biror-bir dalil izlab ko‘rish edi. Ha, odamzod o‘zi shunaqa. Eshitsa – ko‘rsam deydi. Ko‘rsa – ushlasam deydi. Ushladimi – kesib olsam deydi. Shu antiqa fe’li bilan odam boshqa maxluqotlardan farqlanib turadi. Bo‘lmasa meni bu hardamxayol narsalarga hech kim boshingni qotir demayapti. Bor-e, deb qo‘l siltab qo‘ya qolsam ham bo‘ladi. Miyani suyultiradigan bundan boshqayam tashvishlar ko‘p. Balki Oqtosh Yo‘ldosh Eshbekniyam Boymurod akaga o‘xshab akillab kutib olganida yoki bo‘lmasam meni bunchalik izzat bilan kuzatib qo‘ymaganida chindanam boshim qotmas edi. Boymurod akaning jinlar haqidagi gaplari-chi? Jin o‘zi bor narsa. Uni yo‘q deyish gunohi azim. Alloh o‘zining muborak Kitobida inson va jinlarni menga ibodat qilishlari uchun yaratdim, deb marhamat qiladi. Qur’onda, hatto, alohida jin surasi ham bor. Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vasallam jinlarga Qur’on o‘qib berganlar. Kofir jinlar iymon keltirib, musulmon bo‘lishgan.
Bolaligimizda bularni chala-yarim bo‘lsayam eshitganmiz. Shayton, jin, alvasti, pari degan narsalarni odamlarni qo‘rqitish uchun o‘ylab topishgan deyishardi maktabda. Ota-onalarimiz rost gapni aytgani qo‘rqishardi. Xudoga ishongan ota-bobolarimiz sovuq o‘lkalarga surgun qilingan, qamalgan, otilgan, osilgan-da. Shungami, butun bir avlodlar og‘izlariga talqon solgandek jim-jim o‘tib ketishdi. Biroq jinlar ham odamlar bilan birga-birga yashayverdi. O‘rni kelganda gohi-gohida o‘zlarini ko‘rsatib ham turdi.
O‘zim ham hayotim mobaynida necha bor jinlarga duch keldim. Shunchaki tush ko‘rdim shekilli, bosinqiradim chog‘i, deb sarkashlik qilganman. Mana endi… Dinga erkinlik berilgach Alloh yaratgan har bir jonivor, olamning har bir go‘shasi ko‘zimizga mo‘jiza bo‘lib ko‘rinyapti. Oqtosh shularning bittasi…
Sizga Sharik degan itimizni aytgan edim. Sharikning rangi oq ham, qora ham, ola ham emasdi. Mallaroq edi shekilli. U qishlog‘imizda ko‘p tug‘ishi bilangina mashhur edi, xolos. Ammo Ko‘ktoy degan bir it bor edi. U Oqtoshga o‘xshab qishloqda mashhur bo‘lib ketgandi. Ko‘ktoy Oyto‘ra xola deganning iti edi. Uning junlari ko‘kimtir, bo‘yi baland, o‘zi xipcha, xuddi yangi tug‘ilgan toychoqqa o‘xshardi. Shuning uchun ham uni Ko‘ktoy deyishgan bo‘lsalar kerak. Ko‘ktoy hamisha bo‘sh yurardi. Beozor edi. Katta-yu kichikka, tanish-u notanishga el bo‘lib ketaverardi. Ammo qishloq odamlariga bir beminnat dastyordek xizmat qilardi. Birov kechasi tegirmonga boradigan bo‘lib qolsa, hamrohlik qilardi. Yakka yolg‘iz odam kunduz kunlari Bo‘zsuv bo‘ylariga tushgani qo‘rqardi. “Ko‘ktoy” deb ovoz bersa bas, osmondan tusharmidi, yerdan chiqarmidi, ishqilib bir zumda paydo bo‘lib qolardi. “Xizmat” degandek boshini bir tomonga qiyshaytirib, dumini likillatgancha, jilpanglab qarab turardi. Ammo uning hushtakka tobi yo‘q edi. Shuning uchun ham u bolalar bilan unchalik chiqisholmasdi. Biz jig‘iga tegib ataylab hushtak chalaverardik. Jon-poni chiqib akillab berardi. Boshqa itlar bilan urishtirmoqchi bo‘lardik. Ko‘ktoy ozg‘in bo‘lgani bilan qishloqdagi hamma itlardan daroz edi. Lekin biron martayam it bilan urishganini ko‘rmaganman.
Urushdan keyingi – elliginchi yillarning o‘rtalari. Tekis, yaxshi yerlarga paxta ekilar, odamlar suv chiqmaydigan tepalarda istiqomat qilishardi. Shuning uchun ham bu joylar katta qo‘rg‘oncha, kichik qo‘rg‘oncha yo falonchining qo‘rg‘onchasi, katta tepa, kichik tepa degan nomlar bilan yuritilardi. Tepalar bahor paytlarida yashnab ketardi. Kuzgi bug‘doylar ko‘zni quvontirib mavj urar, cho‘g‘dek bo‘lib lolaqizg‘aldoqlar ochilar, binafsha rangli chuchmomalar ko‘zga tashlanardi. Chuchmomaning ildizi shirin bo‘ladi. Biz uni shimgancha varrak uchirardik. Osmon ko‘m-ko‘k. Ana-mana deguncha bug‘doylar pishib, o‘rib olinardi-yu tepalar qizib, bamisoli do‘zaxga aylanardi. Jaziramadan nafas olib bo‘lmasdi. Ba’zi odamlar hovlining o‘rtasidan chuqur handaq qazib, ichiga tok ekkan edilar. Handaq qish bo‘yi qor, yomg‘ir suvlarini yig‘ib olardi. Tok novdalari handaqdan o‘sib chiqib, so‘rilarga taralar, katta-katta, shirasi tilni yoradigan uzum boshlari solardi. Tepalar chinqiroq ilonlar, rangi pesga o‘xshagan kaltakesaklar, cho‘l baqalari, tegib ketsa o‘zidan badbo‘y hid chiqaradigan qora qo‘ng‘izlar, ko‘k qarg‘alar makoniga aylanardi.
Odamlar kun o‘tkazish uchun Bo‘zsuv bo‘ylaridagi jar-jurlar, qamishzorlarni ochib dehqonchilik qilishar, omonat chaylalar qurib, mol-holi-yu bola-chaqasi bilan ko‘chib chiqishardi. Ammo qishloqdagi eng katta ish – bu g‘o‘za parvarishi edi.
Biz ham tepa oralig‘idagi tashlandiq yerni tomorqa qilib ko‘chib chiqqan edik. Tomorqalarga makkajo‘xori, qovun-tarvuz ekilardi. Qovun-tarvuz shaharga olib borib sotilar, puliga kiyim-kechak olinardi. Makkajo‘xori eng ko‘p ekiladigan ekin edi. U paytlardagi makkajo‘xorilar hozirgidek sariq bo‘lmasdi. Oppoq, xuddi katta marvarid donasidek bo‘lardi. Kuchli yerlarda uchta, beshtagacha so‘ta quchoqlardi. Oftobda quritilib, to‘qmoqlanardi. Doni ajratilib, tegirmonda un qilinar, zog‘ora nonlar yopilardi. Xamir qorilganda sut, qovoq yoki lavlagi qo‘shilardi. Bo‘lmasa zog‘ora tandirda turmasdi. Nochor oilalar xamirni shundoq qo‘rga ko‘mib, ko‘moch qilib yeyishardi. Unisiyam, bunisiyam shirin bo‘lardi. Bug‘doy nonni kam ko‘rardik. Bug‘doy uni faqat xamir ovqatga ishlatilardi. Ahyon-ahyonda atala qilinardi.
Bir kuni chaylamizdan shisha bankadagi sariyog‘imiz yo‘qolib qoldi. Men sariyog‘dan ham ko‘ra bankasiga achindim. Axir bunaqasi qishlog‘imizda bitta edi-da! Uni Majid pochcham urushdan olib kelgan edilar. Uni yaltiroq temir qopqog‘i bo‘lib, tutqichiyam chiroyli edi. Qopqog‘ining bir chekkasini bossa ochilardi, qo‘yib yuborilsa, o‘z-o‘zidan yopilib qolardi.
Ammam katta boylikdan ajrab qolgandek, bir ahvolga tushdilar. Nuqul qo‘ygan joylarini qayta-qayta qaraydilar. Xuddi yo‘qolgan sariyog‘ topilib qoladigandek.
Qiyinchilik yillari bo‘lgani bilan birovning narsasiga birov ko‘z olaytirmasdi. Qaytaga bori bo‘lishib yeyilardi. Bir qoshiq yog‘ ko‘zga surtgulik, bir burda non boshga qo‘ygulik. O‘zim ko‘rganman ammam qo‘shnining qozoniga sariyog‘ni bankasi bilan olib chiqib, bir qoshiqqina