карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, ооң сүнезини дээрже ужугуп үне бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, ооң сүнезини дедир ээп келбес, улус хамның чүгле өлүг мөчүзүн көрүп каар. Оон ыңай хамнарның эң айыылдыг ажылы – мөчээн кижиниң сүнезинин үдеп аъткарары. Ынчаар үдевес болза мөчээн кижиниң сүнезини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок төрелдерин адап, оларның дүжүнге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан чүгле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, сүнезинни тыпкаш, Алдыы Оранче үдээр. Ол бүгүден аңгыда, хам кижи келир өйде чүү болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны көргүзер ужурлуг» – деп, Коңгур чугаазын төндүрген.
Мөңгүн-Тайга чону Конгурну Өлүм чок Хам деп база адаарлар, чүге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус көрүп турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп дүшкен хам дириг болур.
…Шаг шаандан тура-ла, буруңгу Тывага, чер-чурт аайы-биле төрел аймак бүрүзү таңды-тайгалыг чораан.
Коңгурнуң өгбелериниң төрел аймаа долгандыр-ла даглар, бүүрелчиннер-биле бүзээлеттинген бо оранга хөй-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-көжээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…
– Бо хамык хая-дашта, кижи-көжээлерде хөй бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?
– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-көжээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап түңневээн. Күзээр болзуңза, өзүп келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер мөңгези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.
– Канчап улус мөңгези-биле чоруй баар чүвел?! Кай, бис база өлүп каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Коңгурже бир-ле идегел-биле көрген.
Ачазы боданмышаан, бажын согаңнаткаш, чуртталга мөңге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…
– Дываажаң биле Эрлик ораны деп чүл, ачай?
– Кандыг-даа кижи өлүрүнүң мурнунда чүү дээш чурттап чораанының шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – өлүрүнүң мурнунда чуртталгазының байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен өлүрүңнүң мурнунда бодуңга: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на күзээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзуңза, ол дываажаң-дыр.
2. КАРА ӨЛҮМ
Чинчи удуп чыдырда, Коңгур кадайының аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже дүлнү берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:
– Авам үргүлчү-ле чыдар апарган. Чүзү канчап барганы ол, ачай?
– Аваң аарый берген, Холур. Аңаа ам чымчак сөс, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Коңгур оглунуң бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга өөрээш, кырган-авазының