yakınnıı göreriz.
Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını, leksikasını, sintaksisini dooru aaraştırmaa deyni, Türkologiyanın üürenil-mesi pek lääzımdır.
Gagauz dili gramatikası rus dili gramatikasının temelindä yapılmıştır. Bir çok iş (orfografiya, sintaksis) yenidän bakılmalı. Bu işi gerçekleştirmää deyni, gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnık duyulêr. Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual problemalarını çözäbilecek. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.
Gagauz halkı çok özel bir halktır. Onun özellii, türlü kökenni halklarlan yaşamasına bakmayarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Hacı, kurban, kadir gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän baalı var nasıl sölemää, ani belli ki, gagauzlar musulman din bayramı tutmêêrlar, ama Ütülüküü aazında bir karıdan Kadir gecesi duumuş “kısmetli” (ynş. rus. “roditsya v rubaşke” deyimindä rasgeldim)[6].
Dilimizin, kulturamızın zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösterämäzsäk, bu zenginnii koruyabilmäsäk, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna geliriz. Gagauzlar şindi zor durumda yaşêêrlar, dilin, kulturanın, el zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para brakılamêêr.
Dil aaraştırmacısı gibi esap alalım, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek tez bir zamanda lääzım:
• küçüklerä gagauz dilinä karşı sevgi hem saygı aşılansın (bu Gagauz Yerinin Başkannıında lääzım çeketsin);
• uşak başçalarında hem okullarda iki dilli üüretim yapılsın;
• talantlı gençleri gagauz dili uurunda meraklandırılsın;
• Komrat Devlet Universitetindä gagauz dilinnän barabar derindän türkologiyanın üürenilmesi plannaştırılsın;
Hem dä terminologiya sözlüklerini hazırlarkan mutlak lääzım olacek folklor örnekleri incelensin.
Kısaltmalar:
arh.-arhaik, eski
azer. – azerbaycanca
Türk. – türkçä
h.t.b.– hem taa başka
ynş. – yannaştır b.e.– bizim era
ГРМС – Гагаузско- русско-молдавский словарь. Moskva, 1973.
Kullanılan literatura:
1. G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä problemaları. www.turkolog. narod.ru, Gagauz dili hem literaturası jurnalı, №1, Komrat, 2009, s. 8
2. Г. Каранфил. Антропологическая лексика гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,16 Ankara, 2008
3. Gagauz folkloru, Kişinev, 1969
4. Sabaa yıldızı № 45, Komrat, 2009.
5. С. Кандыбай. Казахская мифология, Алматы, 2005.
6. Avtorun arhivindän: respondent- Similidi Mariya, Yeni Tülüküü, 1942-cı yıldan duuması.
BAŞKA DİLLERİN GAGAUZ DİLİNÄ ETKİSİ HEM ETKİNİN GETİRDİİ PROBLEMALAR
Taa 12 asirdä yaşayan birinci türkolog Mahmut Kaşgarlı türk dillerini aaraştırarkan, yazmış, ani bir dialekt öbür dialekttän taa pak, çünkü o halk sapa yerdä yaşêêr, da başka halklarlan karışmêêr, ona görä dä pak sayılêr [1, 58].
Büün temiz dil yok. Lafların dildän dilä geçmesi normal bir iş sayılêr. Dilä geler o halk için yabancı hem yeni predmetlerin, annayışların adları, onnar benimsemä proţesindän geçer da dilä uygunnaşêr. Leksika alınmalarından dilä hiç bir zarar gelmeer. Ama açan bir teritoriyada, bir bölgedä kullanılêr iki (bilingvizma) yada üç dil, da gegemonnuk eder bir dil, ozaman öbür dillär etki altında kalêr, da onnarın diil sade leksikasına, ama şansora fonetikasına da, orfoepiyasına da, sintaksisinä dä yabancı elementlär girer. Dilin kaavi aaraştırma bazası varsa, o yabancı elementlär kabledilmeer, benimsenmeer, dildän uuradılêr. Dil lääzım kadar aaraştırılmasa, yada yufka bilim adamnarınnan aaraştırılarsa, o kableder yabancı elementleri, da dildä bozukluklar peydalanêr.
Büün bu durumda gagauz dili durêr. Gegemonnuk eder bölgedä rus dili. Elbetki, gegemon dil taa çok aaraştırıldıı için hem sık kullanıldıı için lääzım olêr kimi önemni (üüretmäk kiyatlarında gramatika kuralları, mas-mediyada kullanılan deyimnär hem ayırı-ayırı cümlelär) yada az önemni (iki yada birkaç insanın lafetmesindä kullanılan deyimnär) tekstleri çevirmää gagauz dilinä.
Bir dildän başka dilä çevirirkän yapılan yannışlıklar için isteerim annatmaa. İlkin lääzım annamaa, ani rus dili slavän dil aylesinä girer, moldovan dili roman dil aylesinä, gagauz dili sä türk dilleri aylesinä. Artık burada annaşılêr, ani bu dillerin kuruluşu, gramatika sisteması taman başka-başka. Teksti bir dildän öbür dilä çevirirkän, lääzım pek kuşku olmaa, lääzım çevirmää o cümlenin maanasını minimum maana kaymalarınnan. Ama rus dilindän gagauz dilinä cümleyi olduu gibi, başka türlü desäk, söz ba söz çevirsäk, bu olêr kalka yolunnan bir çevirmäk. Bu kalka yolu bozêr dili, hem dä korkulu duruma koyêr dilin gramatika strukturasını, örnek:
❖ дождь идет demää istärkän, yaamur gider deyennär var, dooru olacek yaamur yaayêr;
❖ большое спасибо demää istärkän, büük saa ol deyennär var, dooru olacek çok saa ol;
❖ дом культуры demää istärkän, ev kulturası deyennär var, dooru, elbetki, kultura evi;
❖ c новым годом demää istärkän, eni yıllan deyennär var, dooru, elbetki, yeni yıl kutluca olsun.
❖ учитель гагаузского языка и литературы demää istärkän, üüredici gagauz dilindä hem literaturada söleyennär var, dooru, elbetk,i gagauz dili hem literaturası üüredicisi.
❖ Butürlü yannışlıkları yapêr rusça düşünüp, gagauzça söleyän kişi. Bunu da söleyelim, ani kasabalarda yaşayan universitet bitirmiş insannarın, aydınnarın beki 90-95% rusça düşüner.
❖ Kalka yolunnan yapılan birkaç örnek:
❖ DICŢIONAR GAGAUZO (TİURKO) – ROMIN gagauzçaya söz ba söz, Laflık gagauzca (türkçä) hem romınca (moldovanca), ama dooru olaceydı, Gagauzça (türkçä) – romınca (moldovanca) laflık [2, 192].
❖ Dan este mai înalt decât Octavian. Çevirilmış Dan taa balaban, nekadar Oktavian, dooru olaceydı, Dan Okraviandan taa balaban.
❖ Biz lääzım toplanmaa, biz lääzım yapmaa gibi lafbirleşmelerinä ancak Komratta rasgeldim. Yannaştıralım rusçaylan: нам нужно собраться, нам нужно сделать – genä göreriz, ani kalka yolunnan düzelmiş. Dooru olacek biz lääzım toplanalım, biz lääzım yapalım, nicä dä deerlär başka küülerdä.
Gagauzçada