Şahin
Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler
ÖNSÖZ
İnsan, doğası gereği yalnız yaşamaktan ziyade toplu halde yaşamayı tercih etmiş bir varlıktır. Çünkü insanı diğer canlılardan ayıran bir özellik olan düşünme ve düşündüklerini söze dökme davranışıdır ve bu diğer canlılarda yoktur. Bu yüzden insan hissettiklerini paylaşabileceği birine gereksinim duymuş ve bu gereksinimler sonucunda topluluklar halinde yaşamaya başlamıştır. Topluluk halinde yaşama, toplumları ve nihayetinde medeniyetleri oluşturmuştur. Bütün bu süreci kapsayan ve tetikleyen en önemli etken de dildir. Dil, insanlık tarihi içinde iletişim kurmada en kolay ve en etkili yol olmuştur.
Kültürün en önemli ögesi olan dil; insanların kendini rahat bir şekilde ifade etmesine, diğer insanlarla iletişim kurmasına olanak sağlamıştır. Günlük hayat içinde ihtiyaçlardan doğan iletişim kurma şekillerine dil yön vermektedir. Bir milletin yaşam tarzı, hayata bakış açısı, gelenek ve görenekleri kültürünün bir parçasıdır. Aynı zamanda bir milletin dili kültürünün de bir göstergesidir. Kültürün dille olan ilişkisinin en yoğun olduğu kısım ise konuşma dilinde saklıdır. Söz varlığı içinde yer alan sözcükler, söz öbekleri ve cümleler ister olumlu ister olumsuz olsun gün içinde defalarca kullanılırlar. İşte bu noktada insanların iletişimi kolaylaştırmak adına oluşturduğu bazı kısa yollar vardır. Bunlar ihtiyaç duyulduğunda kullanılmak üzere hafızada saklanan ve nesilden nesile aktarılan bazı kalıplaşmış dil birimleridir. Atasözleri, deyimler, ikilemeler ve kalıp sözler bu kalıplaşmış dil birliklerinin içinde yer alırlar.
Kalıp sözler, bazı durumları anlatmak için hafızada hazır halde bulunan ve kullanılması gelenek haline gelmiş olan sözlerdir. Bu sözler, bir toplumun yaşama bakışını, değerlerini, inançlarını, dil özelliklerini, gelenek ve göreneklerini dolayısıyla da kültürünü yansıtmaktadır. Kalıplaşan bu sözler, tecrübeler arttıkça ve belli bir süreç sonucunda dile yerleşmiştir. Bu sebeple de her kültürün kendi dilinde yer alan kalıp sözleri vardır. Kalıp sözler, iletişimin başlaması, sağlıklı bir şekilde devam etmesi ve sonlandırılması noktasında gereklidir.
Bu eserde Türkmen Türkçesindeki kalıp sözler incelenmiştir. Kalıp sözler, bir toplumun yaşamına, gelenenek, görenek ve kültürüne ışık tutmaktadır. Bu sözler, günlük hayatta karşılaştığımız bir durumu ifade etmede hem anlaşılır olması hem de hızlı olması açısından iletişimi kolaylaştırır. Örneğin; birbiriyle karşılaşan iki insanın karşılıklı selamlaşması, hal hatır sorması, iletişimi bitirirken vedalaşması; bununla beraber hayatın bir parçası olan doğum, evlenme, ölüm, dini ve batıl inançlar gibi durumlar karşısında duygularını en öz ve en yoğun şekilde anlatabilmesi kalıp sözlerle mümkündür. Bunların yanı sıra insanlarla ilgili iyi dilekte ve kötü dilekte bulunma kalıp sözleri de mevcuttur.
Eserde bilgileri bir araya getirmek ve bir sonuca ulaşabilmek için çeşitli kaynaklardan yararlanılmıştır. Türkiye Türkçesinde atasözü, deyim, ikileme ve kalıp sözler üzerine yazılmış eser ve makalelerden; Türkmen Türkçesi üzerine yazılmış makale, kitap ve deyimler sözlüğünden kalıp sözlerle ilgili bilgiler toplanmış; son olarak da Türkmen Diliniŋ Düşündürişli Sözlügi esas alınarak farklı eserlerden ve mümkün olduğunca konuşma cümlelerinden kalıp sözler derlenmiştir.
Çalışmada mümkün olabildiği kadar çok kalıp söze ulaşılmaya çalışılmıştır. Yaptığımız derlemeler boyunca Türkmen Türkçesinin kalıp sözler konusunda zengin bir birikime sahip olduğu da görülmüştür. Buna rağmen ağızlardan derlemeler yapılamadığı için ulaşıp derlenemeyen birçok kalıp sözün varlığından bahsetmek de mümkün olabilir.
Eserin birinci bölümünde kalıp sözlerin kuramsal çerçevesi, başlıca kavramlar ve izlenecek yöntemler ele alınmıştır. Türkçenin genel olarak söz varlığını oluşturan diğer ögelere de değinilmiştir. Bunlar atasözleri, deyimler ve ikilemelerdir.
İkinci bölümde ise kalıp sözler kalıplaşma derecelerine göre değerlendirilmiştir. Kalıplaşmış dil birlikleri içindeki kalıp sözler nedir, nasıl tanımlanır, sorularına cevap aranarak Türkmen Türkçesindeki kalıp sözlerin tanımlanması konusu üzerinde durulmuştur. Bununla beraber ikinci bölümde kalıplaşmış dil birlikleri içerisinde kalıp sözlerin yapı, anlam, işlev özellikleri, kültürel yönü, Türkmen Türkçesi öğreniminde kalıp sözlerin yeri gibi konular incelenmiştir. Kalıp sözlerin anlam ve yapı bakımından sınıflandırılması yapılmıştır. Kalıp sözler anlamlarına göre değerlendirilmiş, kalıp sözler kullanıldıkları durumlar ve ele aldıkları konulara göre sınıflandırılmıştır. Burada toplumdaki kültüre dair oluşan kalıp sözler, iyi dilekler ve kötü dilekler ayrı ayrı ele alınmıştır.
Kalıp sözler, söz varlığının bir ögesidir. Lehçeler arası aktarmalarda çok fazla sıkıntı çekilen bu konuda bir şeyler yapabilmek görüşünden hareketle çalışmada, incelemeler yapmak yanında derlenen kalıp sözlerle bir sözlük de oluşturulmuştur.
Eser, başlangıçta bir tez çalışmasıydı. Ancak bu konuda sözlüğe ihtiyaç hissedildiğini ve çalışmayı bir kitap haline getirmemizin iyi olacağını söyleyen danışmanımın da destek ve yardımlarıyla bu eser ortaya çıktı. Akademik anlamda ilerlemenin; ilim ışığında bilgilerin paylaşımı ve çoğalmasıyla mümkün olduğunu söyleyen, duruşuyla kendime örnek alarak bu yola girdiğim, gerek tez hazırlama gerekse tezin kitaplaştırılması sürecinde tecrübesi ile bana yol gösterip, benden yardımlarını, desteğini ve sabrını esirgemeyen; tezimi titizlikle okuyup tavsiyelerde bulunan danışman hocam Prof. Dr. Nergis Biray’a ve yoğun çalışmaları arasında bizi kırmayıp eseri inceleyerek beni onurlandıran Doç. Dr. Berdi Sarıyev’e sonsuz teşekkürlerimi sunar; ayrıca bu süreçte benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen ailem ve arkadaşlarıma da teşekkürü bir borç bilirim.
KISALTMALAR
ADS. Gücükov, S., Alkışlar-Dilegler Sözlügi, Ilham, Aşgabat. 1997.
ÇTŞÖ. Gurbannepesov A.; Atabeyev A., Çağdaş Türkmen Şiirinden Örnekler, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1995.
MD. Biray, H., Mahtum Kulu Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
MEDS. Yılmaz, E. Mahtumkulu Eserlerinin Deyimler Sözlüğü, Gazi Kitabevi, Ankara. 2016.
NHF. Özkan, İ. Ependi Şorta Sözler, Yomaklar, Nasreddin Hoca Fıkraları, Tika Yayınları, Ankara, 1999.
TA. Doğan, L., Türkmen Atasözleri, Parafiks Yayınevi, İstanbul, 2014.
TDDS-I. Türkmen Dilinin Düşündirişli Sözlüğü-I
TDDS-II. Türkmen Dilinin Düşündirişli Sözlüğü-II
TDG. Söyegov M., Sarıhanov M. vd., Türkmen Dilinin Gramatikası (Morfologiya), Aşgabat, 1999.
TDİN. Gücükov, Sapar. Türkmen Dilinde İyi Niyetler
THM. Sakaoğlu, S.; Ergun, M., Türkmen Halk Masalları, Neyir Matbaası, Ankara, 1991.
THN. Çarıyev, M., Türkmen Halk Nakılları, Aşgabat, 2005.
TNAS. Geldiyev G., Altıyev A., Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
TSAS. Sarıyev, B., Türkmen Sözleyşinin Altın Sözlügi, Magarıf, Aşgabat, 1994.
TTKÜM. Sarıyev, B., “Türkmen Türkçesi ve Kültürü Üzerine Makaleler”, Akçağ Yayınları, Ankara, 2017.
TTS. Ölmez, M.; Tekin, T., Türkmence- Türkçe Sözlük, Simurg Yayınları, Ankara, 1995.
TTS 2. Çeneli, İ., Türkmen Türkçesi Sözlüğü, Dergi Park, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten Arşiv, Cilt 26, Sayı 1982-1983
YYS I. Annasedov S., vd., Yedigenim Yedi Yıldız, Aşgabat, 1989.
YYY II. Annasedov S., vd., Yedigenim Yedi Yıldız, Aşgabat, 1989.
GİRİŞ
Her toplumda bazı durumları ifade etmek için kullanılan kalıplaşmış sözler vardır. Bu sözler bir kişiyle karşılaşıldığında onu selamlarken, hal hatır sorarken,