htar Magavin
Eğri Ağaç
Sevgili babam Erkin OSPANOV’un aziz ruhuna ithafen…
KISALTMALAR
C. Cilt
Ç.n. Çevirmenin notu
s. Sayfa
S. Sayı
GİRİŞ
1960’lı yıllarda hem bilim dünyasında hem de edebiyat camiasında adından söz ettirmeye başlayan Muhtar Magavin, Kazak nesrinin zirvesi sayılabilecek eserler ortaya koymuştur. Yazarlık hayatının ilk yıllarında yazdığı öyküleri, dilinin ve üslubunun yanı sıra ele aldığı konular itibarıyla da dikkat çekmektedir. Muhtar Magavin’in ilk edebî eserlerinden başlayarak millî konuları ön planda tuttuğu görülmektedir. Eserlerin ortaya konduğu yılların Sovyet ideolojisinin zirvede olduğu döneme denk geldiği göz önünde bulundurulduğunda, genç yazarın millî konular üzerinde büyük bir cesaretle kalem oynattığı anlaşılmaktadır.
Tarihî roman denince de Kazak edebiyatında akla ilk gelen isimlerden biridir Magavin. O, tarih konusunu romanlarında bizzat işlemekle beraber çağdaşı olan yazarları da etkileyecek kadar yetenekli bir kalemdir. Ayrıca Kazak edebiyatı tarihi alanında yaptığı araştırmaları, unutulmaya yüz tutmuş eski jıravozanların eserlerinin Kazak edebiyatına yeniden kazandırılması için yürüttüğü çalışmaları, gazete ile dergilerde çıkan yazıları, yazarın uzun yıllar boyunca çetin ve bir o kadar da hassas konular üzerine kaleme aldığı son derece önemli eserleridir. Günümüzde yazarlar ve edebiyat araştırmacıları tarafından Kazak edebiyatının klasik yazarı olarak kabul gören Magavin, edebî eserlerinde hem Kazak Türkçesini büyük bir ustalıkla kullanarak dilin inceliklerini ilmek ilmek işlemiş hem çağdaş okurların ihtiyaçlarını tamamen karşılayacak şekilde modern üslup kullanmış hem de edebî teknikleri başarıyla uygulamıştır. Bütün bunları yaparken Kazak millî kimliğini, varlığını ilgilendiren konuları canlı bir şekilde eserlerine yansıtmış, âdeta Kazak toplumu için millî ruhun bayraktarı olmuştur.
Bu kitapta, yazarın bağımsızlık yıllarında kaleme aldığı mensur eserlerinden seçmeler, tarafımızdan Türkiye Türkçesine aktarılarak bir araya getirilmiştir. Bunlar: Jüsiptiŋ Qızı Svetlana “Yusuf’un Kızı Svetlana” (Almatı 2000), Qara Qağaz Kelgen Salıq Ağam “Kara Haberi Gelen Salih Ağabeyim” (Almatı 2001), Nala “Sitem” (Almatı 2001), Karlagtan Xat “Karlag’dan Mektup” (Almatı 2001), Orıstıŋ Töresi “Rus Asilzadesi” (Almatı 2001) ve Ult-Aralıq Janjal “Halklararası Skandal” (Almatı 2001) adlı öyküleri ve Qiysıq Ağaş “Eğri Ağaç” (Almatı 2001) adlı uzun öyküsüdür.
Bu eserlerin Türkiye Türkçesine aktarılarak Türk okurlarına tanıtılması konusunda beni teşvik eden babam Erkin OSPANOV’u burada rahmetle ve özlemle anıyorum. Çağdaş Kazak edebiyatından seçilerek okurların beğenisine sunulan bu eserlerin takdirle karşılanmasını canıgönülden ümit ediyorum.
MUHTAR MAGAVİN’İN HAYATI VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ 1
Sovyet döneminde edebiyat dünyasına katılan, daha ilk hikâyeleriyle yazar olarak kendini kabul ettiren, genç yaşta ele aldığı bilimsel çalışması Qobız Sarını “Kopuz Melodisi” (Almatı 1968) ile bilim dünyasında kendinden övgüyle bahsettiren Muhtar Magavin, hem Sovyet Dönemi Kazak Edebiyatının hem de Bağımsızlık Dönemi Kazak Edebiyatının önde gelen yazarlarından biridir. Kazak edebiyatına 1960’lı yıllarda gelen Abiş Kekilbayev, Oralhan Bökey, Kabdeş Jumadil, Duvlat İsabekov, Tölen Abdik gibi yetenekli genç kuşak temsilcilerindendir ("Muxtar Mağawin 80…", 2020). Gerek yazar olarak gerekse bilim insanı, tarihçi olarak Magavin’in Kazak tarihi, dili, edebiyatı ve manevi varlığı için yaptığı hizmeti çok önemlidir. Sovyet ideolojisine rağmen yazdığı eserleriyle millî değerleri ön plana çıkarmayı başaran, millî ruhu canlandıran, millî kimliğin kaybolmaması için çırpınan Magavin, bağımsızlık yıllarında Kazak edebiyatını nesir sahasında yeni bir boyuta taşımıştır. Kendini bildi bileli zihninde ve yüreğinde taşıdığı millî değerleri, daha sonraki yıllarda hayatı boyunca sürecek olan uzun ve kapsamlı araştırmalar sayesinde elde ettiği tarihî gerçeklerle yoğurarak edebiyata ve bilim dünyasına kazandırmıştır. Böylece Qobız Sarını “Kopuz Melodisi” eseriyle Kazak edebiyatı tarihini üç asır geriden başlatmakla kalmamış, o güne kadar bilinmeyen veya unutulmaya yüz tutan eski ozanların ve şairlerin yeniden tanınmasını sağlayarak âdeta kopuz sesinin tarihin karanlık derinliklerinden işitilmesine önayak olmuştur. Ünlü Alasapıran “Telaş” (Almatı 1980, 1982) romanı, Kazak Sovyet Edebiyatında en eski tarihi ayrıntılarıyla işleyen ilk romanlardan olmanın yanı sıra hem üslup ve dil hem de konu bakımından tarihî roman denilince ilk akla gelenlerdendir. Sovyet döneminde Leningrad’da Rusça olarak Poetı Kazahstana “Kazakistan Şairleri” (1978) adıyla yayımlanan eserinde, kadim Kazak ozanlarının yanı sıra Sovyet rejimi tarafından henüz “halk düşmanı” damgasının kaldırılmadığı Mağjan Jumabayev, Şakarim Kudayberdiyev gibi birçok rejim karşıtı şairlerin millî söylemler üzerine kurulu şiirlerine de yer vermiştir. Kökbalaq “Kökbalak” (Almatı 1979), Şaqan Şeri “Şakan Kaplan” (Almatı 1984) ve Sarı Qazaq “Sarı Kazak” (Almatı 1991) gibi romanları, Sovyet rejiminin özgürce yaşamasına müsaade etmediği Kazak halkının maneviyatında büyük bir uyanışa imza atmıştır. Yazarın kaleminden çıkan Qazaq Tariyxınıŋ Älippesi “Kazak Tarihinin Alfabesi” (Almatı 1993) adlı çalışması, Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte yeniden değerlendirilen millî tarih konusunda seçkin bir başvuru kitabıdır. Qıpşaq Aruwı “Kıpçak Güzeli” (Almatı 2004), Kesik Bas – Tiri Tulup “Kesik Baş, Diri Tulum” (Almatı 2005) adlı uzun hikâyeleri ve Jarmaq “İkili” (Prag 2007) romanı ile Kazak nesrine yeni bir soluk getirmiştir. Gerek eserleriyle gerekse düşünceleriyle hem bilim ve edebiyat camialarını hem de tüm Kazak okurlarını derinden etkileyen, daha yaşarken adı efsaneleşmiş bir şahıstır Muhtar Magavin.
1. Hayatı
Kazakistan halk yazarı, Kazak edebiyatının klasik yazarı, Kazak sözlü edebiyatı araştırmacısı, ünlü tarihçi ve millî ruhun önderi olan Muhtar Mukanulı Magavin, 29 Ocak 1940 tarihinde eski adı Semey eyaleti olan bugünkü Doğu Kazakistan eyaleti, yine bugünkü adı Ayagöz olan Şubartav ilçesine bağlı Barşatas köyünde köy öğretmeninin oğlu olarak dünyaya gelmiştir (“Muxtar Mağawin”).
Eserleri 1959 yılından itibaren yayımlanmaya başlamıştır. 1960’lı yıllarda esasen XV.-XVIII. yüzyıllar arasındaki Kazak şiiri üzerine yaptığı araştırmalarıyla birlikte edebiyat araştırmacısı olarak kendinden söz ettirmeye başlayan Magavin, daha sonra nesir alanına yönelmiştir.
1957 yılında kazandığı S. M. Kirov Kazak Devlet Üniversitesinin (bugünkü Al Farabi Kazak Millî Üniversitesi) Filoloji Fakültesinden 1962 yılında mezun olmuştur. 1962-1965 yılları arasında aynı üniversitenin Kazak Edebiyatı Ana Bilim Dalında aldığı doktora eğitimini, XV-XVIII. Ğasırlarda Jasağan Qazaq Aqın, Jırawları “XV.-XVIII. Asırlarda Yaşayan Kazak Şairleri ve Ozanları” (S. M. Kirov Kazak Devlet Üniversitesi, Almatı 1965) adlı tezini savunarak tamamlamıştır. Üniversite yıllarında Kazak edebiyatının klasik yazarı olan Muhtar Avezov’dan dersler almış, çalışma hayatına da aynı yıl Qazaq Ädebiyeti “Kazak Edebiyatı” gazetesinin Edebiyat Eleştirisi Bölümünde yönetici olarak başlamıştır. 1967-1971 yılları arasında Jazuvşı yayınevinin baş editör yardımcısı, Kazak SSC Bilimler Akademisine bağlı Muhtar Avezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsünde kıdemli araştırmacı, bilim adamı, Abay Kazak Pedagoji Üniversitesi, Kazak Edebiyatı Bölümünde doçent, öğretim üyesi görevlerinde bulunmuş; Moskova Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsünde Kazak folkloru ve Kazak edebiyatı tarihi konularında dersler vermiştir. 1983-1984 yıllarında serbest edebî araştırmalar ve yazarlık ile meşgul olmuş, 1984-1986 yıllarında Jazuvşı yayınevinde baş editörlük görevini üstlenmiştir. 1987 yılında yeniden serbest yazarlık, 1988-2006 yılları arasında Kazakistan’ın başlıca edebiyat dergisi olan Juldız (Yıldız)’da baş editörlük yapmıştır (“Muxtar Mağawin”).
2006 yılının son günlerinde Çek