Hunarni asrabon ketgumdir oxir,
Olib tuproqqamu ketgumdur oxir.
3. Aziz do‘stlar oltin va kumushi bo‘lmagan odam kambag‘al emas, balki es-xushi va kasb-hunari bo‘lmagan kishi kambag‘aldir.
4. Mehnat inson hayotini farovon qiluvchi davlatdir.
5. Mehnat qilmoq insonga xosdur. Agar sen inson bo‘lsang, o‘z xulqingni mehnat tumori bilan beza.
6. Sen avvalo mehnatni qadrla va o‘zgalar qilgan mehnatni ham qadriga yet, shunda sen o‘zingni haqiqiy mehnatsevar deb bilursan.
7. O‘z mehnating bo‘lsin doim yo‘ldoshing,
O‘zga minnatidan og‘ritma boshing.
Kunlaring o‘tarkan terib dur-hikmat,
Kunlaring to‘liqdir bo‘lsa hur mehnat.
Agarda boshlang‘ich sinflar o‘quvchilariga tadbiqan gapiradigan bo‘lsak, ularning bu yoshidan mehnatni sevish, shu mehnat natijalariga hurmat bilan yondashishlari nazarda tutiladi. Mehnatga munosabat shu mehnatning muhimligi va zarurligini tushunish, bunday mehnatda jonbozlik ko‘rsatish, ishga shaxsan mas’uliyatni his qilgan holda yondashish ijtimoiy mulkka tejamkorlik bilan munosabatda bo‘lishni anglatadi.
Mehnatga axloqiy tayyorlash – bolalarga jamoada ishlashni, do‘stona o‘zaro yordamni, ijodiy tashabbusni, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyish qilish va mehnatda xatti-harakat normalarini o‘rgatishdan iborat.
Mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash. Mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash murakkab, uzoq davom etuvchi va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u butun mehnat ta’limi va tarbiyasiga singib ketgandir. U garchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsada, mehnatga axloqiy tayyorlashga juda yaqindir.
Bolani mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash – bu unda mehnatga nisbatan uning yoshiga muvofiq keluvchi ongli va ijobiy munosabatlarni tarkib toptirish, unda amaliy malaka va ko‘nikmalarni egallashga qiziqishni shakllantirish demakdir. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarga yoshligidan boshlab mehnat – bu har bir kishining vijdoni va burchi ekanligini, inson o‘z mehnati bilan sharaflanishini, faqat Vatan farovonligi yo‘lida qilingan mehnatdagina insonning eng yaxshi sifatlari rivojlanishi hamda takomillashishi mumkinligini anglashlariga yordam berishdir. Bolalarning mehnatga qobiliyati har bir kishi jamiyatning hayoti va faoliyati, uning farovonligi uchun zarur bo‘lgan vositalarni ishlab chiqarishda qatnashishi zarurligini anglashlari juda muhimdir. Shuningdek, bolalar jamiyatda kishi mehnatsiz yashay olmasligini ham uqib olishlari kerak.
Mehnatga ruhiy jihatdan tayyorlash turli psixologik jarayonlarni rivojlantirish va takomillashtirishni nazarda tutadi. Bular sezib anglash, emotsional idrok, diqqat, xotira, tafakkur va shu kabi jarayonlardir. Boshqacha qilib aytganda, ular mehnatning psixologik tarkiblari deyiladi.
Mehnatga o‘rgatishda bolaning imkoniyatlarini nazarda tutib, hissiy bilish jarayonini takomillashtirish zarur. Ma’lumki, mehnat faoliyati, mehnat ta’limi uchun ham turli sezgilar yig‘indisining (ko‘rish, eshitish, his etish, ta’m bilish, teri, muskul harakati) namoyon bo‘lishi xarakterlidir. Shuning uchun o‘qituvchilar quyi sinf o‘quvchilariga yangi materialni yoki asbobni tanishtirayotganlarida bolalardagi sezgining barcha turlarini faollashtiradilar: bolalar qog‘ozni ushlaydilar, silaydilar, aylantirib ko‘rib chiqadilar, uning qanday shitirlashiga quloq soladilar. Sezgilarning bunday faollashuvi ma’lumot haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lishga yordam beribgina qolmay, balki bu psixologik jarayonni rivojlantiradi, takomillashtiradi.
Mehnatga tayyorlashning yanada muvaffaqiyatliroq bo‘lishi uchun bolalarning xotiralarini o‘stirish vazifasi ham albatta amalga oshiriladi. Mehnat bo‘yicha o‘quv materiallarini eslab qolish boshqa buyumlarga nisbatan o‘ziga xos xususiyatga ega. Barcha yangi asboblar, materiallar, jarayonlarning nomini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari buyumni ko‘rib idrok etish bilan fikran biriktirib, tinglab fahmlaydilar. O‘qituvchi mehnat darsida faqat tushuntiribgina qolmay, balki asosan material va buyumlar namunasini, asboblarni, materialga ishlov berish usullarini, jarayonlarning izchilligini ko‘rsatadi. Shuning uchun mehnat ta’limida eshitish, ko‘rish xotirasi va xarakatlantiruvchi xotira ham muhim o‘rin egallaydi. O‘quvchilarda mehnat darsidan mehnat darsigacha yangidan yangi bilim va ko‘nikmalar mujassamlashib boradi, ularni esa anglash hamda xotirlab qolish kerak.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mehnat malaka va ko‘nikmalarini o‘rgatish natijalari ko‘p jihatdan psixologik jarayonlarining rivojlanganligiga, bosh miya nazorati ostidagi mushak harakat apparatining takomillashganligiga bog‘liqdir.
Mehnat ta’limining to‘g‘ri borishida emotsional jarayonlar ham xarakterlidir. Bolalarni qiyinchiliklarni yengishga, qo‘yilgan maqsadga yerishish yo‘lida matonat va qat’iyat bilan kirishishga, boshlagan ishni chala tashlab ketmay, balki oxiriga yetkazishga o‘rgatish lozim. Bu o‘rinda ijobiy emotsiyalar: mehnatdan quvonish, lazzatlanish va qoniqish hissiyotlarining namoyon bo‘lishi juda muhimdir. Mehnatda turli psixologik holatlar: faollik, diqqatning jamlanishi, qiziqish, mustaqil fikr yuritish, qoniqmaslik kabi tuyg‘ular namoyon bo‘ladi.
Mehnatda shaxsning qiziqish, qobiliyat, temperament kabi individual psixologik xususiyatlari shakllanadi.
Mehnatga ruhiy jihatdan va axloqiy jihatdan tayyorlash jarayoni murakkab va uzoq davom etuvchi jarayondir.
Mehnatga ma’naviy va psixologik tayyorlash o‘zining real bazasiga – texnikaga oid bilim, amaliy malaka va ko‘nikmalarning ma’lum zaxirasiga ega bo‘lishi kerak. Agarda bola mehnat qilishga o‘rgatilmagan bo‘lsa, uning uchun mehnat faoliyati maqbul mashg‘ulotga aylanmaydi, unda kerakli ijobiy emotsiyalarni va boshqa psixologik ko‘rinishlarni keltirib chiqara olmaydi. Bunday hollarda mehnatga munosabatni ifodalovchi mehnatga muhabbat ham boshqa axloqiy sifatlar ham namoyon bo‘lmaydi.
1.2. Boshlang‘ich texnikaga oid bilim bilan qurollantirish
Boshlang‘ich sinflarda keng ma’nodagi ilmiy asoslar haqida emas, balki texnikaga oid ta’limning elementlari to‘g‘risida gap boradi. Biroq umumta’lim fanlarini o‘qitish mehnat darslarini ma’lum darajada texnikaga oid asoslarda, darsdan darsga texnikaga oid bilimlarni qo‘shib olib borishga yordam beradi.
Mehnat bo‘yicha dasturning istalgan bo‘limini o‘tishda o‘qituvchi bolalarga ma’lum hajmdagi texnikaga oid bilimlarni beradi. Boshlang‘ich texnikaga oid bilim bilan qurollantirish o‘quvchilarga predmetni yasash, ishlov berilayotgan materialning xususiyatlari, texnologik o‘ziga xosliklari, materialga qo‘lda ishlov berilganda qo‘llanadigan asbob va moslamalarning xususiyatlari, ulardan foydalanish qoidalari haqida ma’lumot berishdan iboratdir.
Boshlang‘ich sinflarda keng ma’nodagi ilmiy asoslar ba’zi tarmoqlar, eng ko‘p tarqalgan mutaxassislik va kasblar, korxonalarning asosiy mahsulotlar bilan tanishtirishni nazarda tutadi.
Mehnat bo‘yicha beriladigan texnikaga oid ta’lim o‘quvchilarga nima uchun buyumga unday yoki bunday ishlov berish mumkinligini, nima uchun o‘simlik soya yoki yaxshi ishlov berilmagan yerda yomon o‘sishini, nima uchun inson o‘zi va kiyimlarini toza tutishi kerakligi kabilarni anglashlariga imkoniyat yaratadi.
Texnikaga oid tayyorgarlikka ega bo‘lish qo‘yilgan mehnat vazifalarini bajarishda, asboblardan to‘g‘ri foydalanishda yordam beradi. Shuningdek, bu tayyorgarlik kerakli ishlab chiqarish jarayonlarini qanday va qaysi izchillikda amalga oshirish, qanday asboblarni qo‘llash va uning sabablarini anglashga ko‘maklashadi.
Texnikaga oid bilimlar asosan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fan-texnika yutuqlariga nisbatan qiziqish uyg‘otadi.
Texnikaga oid bilim doirasi faqat mehnat darslaridagina kengaytirilmaydi. Bunga o‘qitilayotgan boshqa fanlar ham o‘z ulushini qo‘shadi. O‘quvchilarga