o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari ham, o‘zgalar tajribasining (so‘z, grafik tasvir orqali berilgan natural ko‘rsatish va shu kabilarning) ular tomonidan idrok etilishi ahamiyatlidir. Biroq shaxsiy tajriba yetakchi rol o‘ynaydi.
O‘zgalar tajribasini idrok etish faqat shaxsiy tajriba mavjud bo‘lgandagina ijobiy natija ko‘rsatadi. O‘rganuvchilarning shaxsiy tajribasi o‘zgalar tajribasini o‘rganish uchun zamindir deb ta’kidlagan edi. Berilayotganni o‘zlashtirish – bu o‘zgalar tajribasining natijalarini o‘z tajribasining ko‘rsatkichlari bilan qiyoslashdir. O‘zgalar tajribasi bo‘lajak ish uchun o‘ziga xos namuna, yo‘l yo‘riqdir.
O‘zi uchun yangi bo‘lgan harakatni bajarishda o‘rganuvchi dastlab ko‘p ortiqcha harakatlar qiladi, ularni moslashtira olmaydi, harakatlarni no‘noqlik bilan qiladi, tez charchaydi. Mazkur harakat ko‘p karra takrorlanganda o‘rganuvchi mehnat mahoratini va chaqqonlikni egallaydi.
Mehnat harakatlarining mukammallashuvi sintetik bosqichda maxsus mashqlar ta’sirida yuzaga keladi. O‘rganuvchining ongi ayrim harakatlarni yaxlit harakatga birlashtirish jarayoniga yo‘llangan bo‘ladi.
Malaka – faoliyatning mashq qilishlar jarayonida yetilgan, tezlashgan komponentidir. Bu tez va aniq bajarishni mashq qilish tufayli tarkib topgan elementar avtomatlashgan ko‘nikmadir.
Malaka – bu ma’lum miqdordagi mashq va usullar bajarilganda ko‘nikmadan sakrab o‘tish degan ma’noni anglatadi. Shuning uchun mazkur ko‘nikma agarda malakani yuzaga keltirishni nazarda tutgan mashq va usullar to‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa, u to‘g‘ri malakaga aylanishi mumkin. Biroq malakaning takomillashuv darajasi o‘qitishning turli bosqichlarida turlichadir. Uning strukturasi ham o‘zgaruvchandir. Mashqlar jarayonida o‘quvchilar bajarayotgan harakatlar murakkablashib borgan sari, asta-sekin oddiy malakalarning murakkab malakalarga birlashuvi sodir bo‘ladi.
Shu bilan birga barcha ko‘nikmalar malakaga aylanavermaydi. Faqat faoliyatning u yoki bu turini, uning ayrim harakatlarini bajarishning texnik tomonigina avtomatlashadi. Faoliyatning o‘zi ongli, ya’ni murakkab ko‘nikma bosqichida davom etaveradi, bu ko‘nikma tarkibiga ko‘pgina elementar malakalar (o‘lchay bilish, asboblarni ishlata bilish va boshqalar) kiradi. Vaqtning cheklanganligi tufayli boshlang‘ich sinflardagi mehnat ta’limi darslaridagi ish ko‘nikma bilan yakunlanadi.
Malaka o‘quvchilarni bilim bilan qurollantirish jarayoni uzviy bog‘liq holda shakllantiriladi va asosan ana shu bilimga tayanadi.
Bilimga tayanmay, faqat boshqalarning harakatlariga mexanik taqlid qilish asosida egallangan malaka texnikaga oid malaka bo‘lolmaydi. Bu tor ma’nodagi malakadir. Ikkinchi tomondan, mehnat malakalari va ko‘nikmalarini faqat fikrlash bilan shakllantirib bo‘lmaydi, buning uchun ma’lum darajada davomli mashq qilish zarur, eng asosiysi o‘quvchilarning amaliy mehnat faoliyatida qatnashishlaridir.
Mehnat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish quyidagi asosiy bosqichlardan tarkib topadi:
a) kirish instruktaji;
b) mehnat harakatlarini sinov uchun qilish;
d) ish harakatlari;
e) yakun chiqarish.
Kirish instruktaji bo‘lajak ishni bajarish usullarini, qo‘llanadigan asboblar, mexanizmlar, materiallarning ko‘rsatilishini o‘ziga biriktirgan og‘zaki tushuntirish metodi bilan yoki tarqatma material sifatida yozma, yozma grafik va grafik hujjatlardan, ularning strukturasi hamda qo‘llashning xususiyatlarini og‘zaki tushuntirishni qo‘shgan holda namoyish etish metodidan foydalanib o‘tqazilishi mumkin. Bu vaqtda o‘qituvchining ko‘rsatib borishi katta rol o‘ynaydi. Metodik hamda texnik jihatdan to‘g‘ri bo‘lgan, tushuntirishlar bilan birga olib boriladigan ko‘rsatish o‘quvchilarda bo‘lajak harakat, namuna haqida to‘g‘ri tasavvurning yuzaga kelishiga yordam beradi. O‘qituvchining ko‘rsatishi quyidagi qator talablarga javob berishi:
1. Кo‘rsatilayotgan harakat eng maqsadga muvofiq, barcha munosabatlarda ham namunali bo‘lishi kerak.
2. Кo‘rsatish namunaning ongli idrok etilishiga yordam berishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchining e’tiborini harakatning eng asosiy ahamiyatli tomoniga yo‘llashi, boshqa harakatning emas, aynan shu harakatning maqsadga muvofiqligini asoslashi, ularning konstruksiyani ongli egallanishiga erishishi lozim. Shuning uchun ko‘rsatish doimo qisqa tushuntirish bilan birga boradi.
3. Кo‘rsatish harakat namunasining o‘quvchilar tomonidan faol idrok etilishini ta’minlashi kerak. Aktivlik tafakkur faoliyatida hamda ko‘rsatilayotgan narsani idrok etishda analizatorlar miqdorining ko‘payishida ifodalandi. Ko‘rsatishga faqat ko‘ruv emas, balki eshitish, sezish va boshqa qo‘zg‘ovchilarni qo‘shish orqali erishiladi.
4. Ko‘rsatilayotgan harakat barcha detallari bilan har bir o‘quvchiga yaxshi ko‘rinishi kerak.
O‘rganuvchilarning harakatni sinov uchun qilishlari asta sekin ish harakatiga aylanadi. Ayrim harakatlar bir butun harakatga qo‘shilib ketadi, uni bajarish asosida chaqqonlik va ravonlik shakllanadi.
Ko‘rish nazorati o‘rnini asta-sekin harakat analizatorining nazorati egallaydi. Shunga ko‘ra o‘rganuvchining ongi ayrim harakatlardan harakatning yakuniy natijasiga ko‘chadi. Malaka tarkib topadi. Ishga yakun yasashda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan suhbat metodini qo‘llaydi, ularning yutuq va kamchiliklarini tushuntiradi, zarur bo‘lsa ayrim harakatlarni bajarish usullarini qayta ko‘rsatadi.
Mehnat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonidagi mashqlar.
Mehnat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirishga mo‘ljallangan mashqlar faqat vaqtga ko‘ra taqsimlanganda hamda ma’lum mavzu asosida o‘tkazilgandagina ijobiy natija beradi.
Mashqlar mavzusi quyidagi asosiy talablarni o‘z ichiga oladi:
1. Mashqlarning materiali qiyinlikning ortib borishini nazarda tutgan holda joylashtirilishi lozim.
2. Keyingi materialning hammasi to‘liq tarzda oldingi materialga asoslanishi lozim.
3. Mustaqillik darajasi ortib borishi kerak.
Mehnat malakasining muvaffaqiyatli bo‘lishi bir qator shartlarga bog‘liq.
Malakani shakllantirishdagi muvaffaqiyatning birinchi sharti qo‘yilgan maqsadning aniqligi, faoliyat natijasida nimaga ega bo‘lishini anglashdir. Mehnat darslarida o‘qituvchi o‘quvchilarga yasalishi lozim bo‘lgan buyumnini ko‘rsatadi. So‘ngra uning ayrim detallarini qanday tayyorlash kerakligini tushuntiradi, o‘quvchilar esa o‘z ishlarida o‘qituvchining ko‘rsatmalariga rioya qilib, kerakli harakatlarni egallab boradilar.
Malakani muvaffaqiyatli shakllantirishning ikkinchi sharti faoliyatni rejalashtirishdir. Mehnatni rejalashtirish ishning maqsadini yaxshiroq anglash, mehnat mahsulotini, mehnat natijasini tasavvur qilish, mehnat jarayonlarini, ularning izchilligini o‘ylab chiqish hamda uning nozik joylarini ajratish imkonini beradi. Quyi sinf o‘quvchisiga (garchi o‘qituvchi ish natijasida nimaga ega bo‘lishi, nimaga intilishi lozimligini aytgan bo‘lsada) butun mehnat jarayonini qamrab olish ba’zan qiyinlik qiladi. Shuning uchun ish jarayonini ayrim kichik bosqichlarga taqsimlash va o‘quvchining faoliyati jarayonida yirikroq topshiriqlarga birika oladigan mayda topshiriqlarni ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir.
O‘quvchi o‘z faoliyatini mustaqil rejalashtirmas ekan, uning malakasi hech qachon to‘liq bo‘lmaydi.
Malakani muvaffaqiyatli shakllantirishning uchinchi sharti o‘zini o‘zi nazorat qilishdir. Nazorat ish yakunida hamda ish jarayonida amalga oshiriladi. Nazorat malakani shakllantirish jarayonidayoq faoliyatning qanday bo‘layotganligini, unda qanday nuqsonlar borligini va qanday ijobiy vaziyatlar mavjudligini anglash imkonini beradi.
Nazoratning yo‘qligi ko‘pincha xato va nuqsonlarning mashqlar jarayonida ortib borishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida yetilmagan harakat va usullarning shakllanishiga sabab bo‘ladi.
1.4. Mehnat ta’lim o‘qituvchilarni tayyorlash
Mehnat