yangilari bilan birlashtirish uchun menga maydon kerak edi.
Mana shunda ikkinchi burilish nuqtasi paydo bо‘ldi. Moskvadagi «Oliy rejissorlar kursi»ning takomillashgan nusxasi kabi Gamburgda yangi kinomaktab paydo bо‘ldi.
Rejissorlik kursini olib borish uchun meni taklif qilishdi. Menda vaqt bor edi va menga yangilangan ma’lumotlarimni kimdadir sinab kо‘rish istagi tinchlik bermasdi. Vujudimda men uchun о‘lib borayotgan muhitimning barcha kasalliklari mavjud edi. Ulardan xalos bо‘lish – о‘zingdagi kо‘richakni kesib tashlash bilan barobar edi. Boshqalardagi shishlarda jarrohlik qilish – bu boshqa gap, u orqali bir narsa о‘rganish mumkin. Gamburg mening xaloskorim bо‘ldi. Biz bir jamoa bо‘lib ishlar edik va ikki yil ichida 40 ta film ijod qilib, tasvirga tushirdik hamda son-sanoqsiz mashqlar qildik. Keyingi ikki yilda yana elliktacha filmlar asosan 10, 20, 30 daqiqalik novellalar bо‘lib, unda qoidalar yanada qat’iy amal qilar edi. Biz birgalikda qoidalar qanday ishlashini, ular nimalarda yordam berishini, nima sababdan ular bilan ishlash ularsiz ishlashdan yaxshi ekanligini tekshirib kо‘rdik. Ular tasavvurni qanchalar rag‘batlantiradi-ya. Shu tariqa men filmning har bir elementini ongli ravishda baholay olishni, uni rivojlanishda kо‘rishni tushunib yetdim, uning yordamida boshi, о‘rtasi va oxiri mavjud bо‘lgan biror hikoyani aytib berishni angladim.
Ehtimol «Kasal ssenariylarni davolayman» nomli kompaniya ochsa yaxshi bо‘larmidi. Ammo men о‘z-о‘zini davolash bо‘yicha kitob yozishni ma’qul kо‘rdim.
Umid qilamanki, bu kitobning quvnoq ruhi sizni aldab qо‘ymaydi. Gap shundaki, men hech qachon dramaturgiya bо‘yicha biron bir darslikni oxirigacha о‘qiy olmaganman. Bu nazariy kitob emas, balki qaysidir darajada: «mana bolg‘a, mana mix, uni taxtaga qoq» tarzidagi amaliy qо‘llanmadir.
NIMA UCHUN LEV TOLSTOY SHEKSPIRNI TOQAT QILOLMASDI
Lev Tolstoyning Shekspirni kо‘ngli xushlamasligini bilasizmi? Chexov, kulib turib, shunday degandi:
– U mening pyesalarimni yaxshi kо‘rmaydi. U: «Bilasizmi, men Shekspirga toqat qila olmayman. Ammo sizning pyesalaringiz undan ham battar», deb aytgan edi.
Chexovni Tolstoy nafaqat yaxshi kо‘rishini, balki unga muhabbati baland ekanligini tasavvur qilamiz. «Azizam» («Dushechka») hikoyasini u uyidagilarga bir safar bir oqshomning о‘zida ikki marta ovoz chiqarib о‘qib bergan (men uni qanchalar yaxshi tushunaman!). Ammo Shekspirga nisbatan daho juda qattiqqо‘l edi.
«… «Makbet»ni juda katta diqqat bilan о‘qib chiqdim – hech narsaga yaramaydigan pyesalar. Qaroqchi Churkinning takomillashgan kо‘rinishi».
«Yuliy Sezarni о‘qib chiqdim – hayron qolarli darajada rasvo».
«…Qanchalik qо‘pol, axloqsiz, iflos va ma’nosiz asar bu «Gamlet».
«Odamlar Shekspir haqidagi yolg‘ondakam maqtovlaridan qanchalik tez qutilsalar, shunchalik yaxshi bо‘ladi».
Bunday sovuq munosabatni tushuntirib bо‘lmaydiganga о‘xshaydi. Adabiyotshunoslar yelka qisishadi: «Ta’bi shunaqa», – deyishadi. Daho haqida-ya? U adabiyotdagi barcha narsalarni bizdan о‘tkirroq kо‘ra olganligiga qanday shubha qilish mumkin?
Shuyam muammo bо‘ldi-yu, – deyishingiz mumkin. Ammo bu «mayda-chuydalar» orqasida qandaydir kattaroq narsa yashiringan. Xuddi Sherlok Xolms kabi axtara boshlaymiz: avval chekib tashlangan segara qoldig‘ini topamiz, keyin esa shkafdagi murdani.
Tumanni tarqatish uchun biz avvalo proza dramadan nimasi bilan farq qilishini tushunib olishimiz lozim. Bir qaraganda unisi ham, bunisi ham adabiyot. Aslida esa ular orasida jarlik mavjud. Yuzlab prozaiklar orasidan bitta yaxshi dramaturg topiladigan bо‘lsa – bu yaxshi ish.
Prozaik olam manzaralarini xuddi rassom bо‘yoqlar vositasida tasvirlagani kabi yaratadi. Prozaning matni turli-tuman nutqiy iboralarga boy, uslub aytib bо‘lmas darajadagi nozikliklarni bera oladi. Prozaik о‘zgarib turuvchi beqaror kayfiyatni bayon qiladi, chuqur va mantiqqa sig‘maydigan fikrlarni shakllantiradi. Buninning, Nabokovning prozasi shunaqa. Eng asosiysi – uslub, uning vositasida о‘tkir iboralar yaratiladi.
Dramaning (shu jumladan ssenariyning) matni kun tundan farq qilganiday prozadan farq qiladi. Ifodalar qiyofasiz va bir qolipga solingan. Dialoglar ma’lum vazifaga bо‘ysundirilgan. Asosiysi – bu qiziqarli holat bо‘lib, unda xarakterlar qiyin ahvolga tushib qoladilar. Drama aktyorlari teatr yoki kinoda, spektakl yoki filmda о‘ynashlaridan qat’i nazar, poeziya ularining harakatlarida yashiringan bо‘ladi.
Bu tafovut, ayniqsa Alloh ham prozaiklik, ham dramaturglik saxovati bilan siylagan ikki dahoning proza va dramasini solishtirganda kо‘zga tashlanadi. Chexovda hikoyalar matni aytib bо‘lmas darajada nazokatli, pyesalarida bо‘lsa, faqat qisqa dialoglar va oddiy remarkalar. Poeziya ana shularning ichida. (Biz u qayerda yashiringani va uni о‘sha yerdan qanday qilib olib chiqish kerakligini tushunishga intilamiz).
Voqealarni bayon qilib berish qobiliyatiga uncha kо‘p bо‘lmagan kishilar ega bо‘ladilar. Tolstoy va Shekspirlarning har biri bunday qobiliyatga ega edilar. Ammo Tolstoy uchun voqeani yozish birinchi qadamni qо‘yish edi. Tolstoyning romanlari – bu bir odam tomonidan yaratilgan kinofilmlar bо‘lib, unda har bir kadr о‘ta nozik bir tarzda bayon etilgan. Siz о‘qiyverasiz va sizning miyangizda gо‘yoki lop etib stereoovozli ulkan ekran paydo bо‘ladi.
Tolstoy buyuk xarakterlarnigina yaratgan emas, u о‘z romanlarining rejissori ham edi. Uning filmlarida hammani lol qoldiradigan kо‘rinishlar tomoshabinni о‘zining yangiligi bilan hayajonga soladi.
Anna Karenina о‘zini poyezd tagiga tashladi. Buning nimasi ajablanarli? Ajablanarlisi shundaki, u paytlar Rossiyada kо‘pchilik о‘quvchilar biron marta ham temir yо‘lni kо‘rmagan edi. Butun Rossiya bо‘yicha yaqindagina Peterburgdan Moskvagacha qurilgan yagona temir yо‘l bor edi. О‘zini poyezd tagiga tashlash – bugungi kunda kosmik raketa dvigatilidan chiqayotgan olovda yonish bilan barobar edi. Olov purkab turuvchi temir iblis qahramonning nozikkina gavdasini о‘z domiga tortdi – «miyasida kinoteatri bо‘lgan» tomoshabin uchun Tolstoy romanlari mana nima edi.
«Anna Karenina»dagi mashhur ot poygasi sahnasi-chi! Ekranda birinchi marta Peterburgning oliy nasabdagi kishilarining hammasi paydo bо‘ladi! Xuddi superfilmdagiday kо‘rinib turadi.
«Tug‘ilish»dagi aqlni lol qoldiruvchi qamoq va katorgadagi mahbuslarning kо‘chish sahnalari-chi. Birinchi marta Rossiyadagi erksizliklar ekrandan ochiqchasiga va shiddatli ravishda dod solib turibdi.
О‘n minglab kishilar bevosita kо‘z oldingizda tо‘p о‘qlari ostida qonlariga bо‘yalib, bir uyum etga aylanadigan «Urush va tinchlik»dagi Borodino jangi haqida gapirmasayam bо‘ladi. Bularning barchasi mayda-chuydalarigacha, favqulodda bir fantaziya va aniqlik bilan portretlarda kо‘rsatilgan. Haqiqiy kinoda haligacha Tolstoy «yо‘rig‘idagi kinoteatr»dagi sahnalar bilan tenglashadigan bironta ham sahna olingani yо‘q.
Tolstoy kino-roman taklif qiladi, Shekspir esa voqeaning yuragini ifodalaydi. Siz bu yurakni qо‘lga olasiz – u esa uch yuz yildan keyin ham tirik. Shekspir pyesani yozadi va keyin artistlarni tо‘plab shunday deydi:
– Bolalar, mana sizga voqea, kelinglar, uni birgalikda spektaklga aylantiraylik. Maydalashib о‘tirmaymiz: sahnaga tayoq tiqib qо‘yamiz, bitta taxtaga «о‘rmon» deb, boshqasiga «qasr» deb yozib qо‘yamiz. Tomoshabinning о‘zi kamini tо‘ldirib tо‘qisin, о‘zi tasavvur qilsin.
Bu narsa Tolstoyga umuman xush kelmaydi. Ammo minglab rejissorlar Shekspirning g‘oyalarini rivovojlantirib, о‘z g‘oyalariga aylantirganlarida о‘lguday baxtiyor bо‘ladilar. Shekspirning energetik mohiyatiga barcha talantli kishilar yopishadilar. Har biri о‘zicha rivojlantiradi. Shuning uchun ham dramaturg ishlaydi: u о‘quvchi uchun emas, balki artist uchun yozadi. Ishning natijasi – spektakl, kinofilm, serial bо‘ladi.
Bundan chiqadiki, hamma narsani yozuvchining о‘zi qiladigan nasrga nisbatan drama – yarim tayyor mahsulot ekanda? Unday emas, dо‘stlarim, drama shunday janrki, u inson xarakteriga juda chuqur kirib