ВА ЗАМОНАМИЗ
XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек адабиётида шоир Фурқат ижоди алоҳида ўринга эга. Шунинг учун ҳам унинг ижодий мероси Ўзбекистонда кенг ўрганиб келинмоқда.
Икки оғиз сўз Фурқатнинг таржимаи ҳоли ҳақида.
Фурқат 1858 йили Қўқон шаҳрида туғилди. Шу ерда ўқиб таълим олди. Сўнг янги Марғилон, Хўжанд шаҳарларида бир оз вақт яшади. 1889-1891 йиллари Тошкентда турди. Бу ерда у маърифатпарвар сифатида шаклланди. Сўнг 1891 йили Тошкентдан чиқиб Самарқандга борди. Сўнг чет элларга кетди. “Миср ила Истанбулу Булғорларни” кезди. Маккаи Мунавварани зиёрат этди. Сўнг шоир ёзади:
Икки ойдурким, келибон Маккадан Бўмбай даен…
Фурқат Ҳиндистонни сайр этди, Кашмирда бўлди, у ердан Хитойга қарашли Ёркент шаҳрига келиб, шу ерда муқим яшаб қолди.
Фурқат 1913 йили Ёркентда вафот этди. Оромгоҳи ҳозир ўша ердадир.
Фурқат XIX асрнинг учинчи чорагида адабий майдонга кириб келганида ёш талантли шоир сифатида Қўқон адабий муҳитида тезда эътироф қозонди. Унинг устози ҳаммаҳалласи шоир Нисбатий бўлган. Сўнг Нисбатий орқали шоир Муқимий билан танишди ва улар ўртасида ҳам ижодий, ҳам шахсий дўстлик ўрнашди. Бу дўстона ҳамкорлик то Муқимийнинг вафотигача давом этди.
Фурқат ижодининг бошида унинг ёзган ғазаллари мумтоз адабиёт намуналарига хос латиф лирик лавҳалардан иборат. Унда ёр гўзаллиги, унинг нафосатли суврати, безакларининг ўзига ярашганлиги, дилни мафтун этувчи фусункор чиройи ўз аксини топган. Фурқат улуғ шоир Фузулий шеъри таъсири остида бундай гўзал мисраларини яратган эди:
Сурмадин кўзлар қаро, қўллар хинодин лоларинг,
Ғозидин юзларда тобу ўсмадин қошлар таранг.
Заъфароний кўйлак узра арғувоний камзиҳул,
Рўймол оғушидин пешонанинг аҳволи танг.
Бори нозук панжалар олтун узукдин зебнок,
Қўл биларзукдан музайян, нуқрадин оғизда чанг…
Аммо 1875-76 йиллар Қўқон хонлигида юз берган алғов-далғовлар, қонли урушлар, ўлканинг Россия чоризми томонидан босиб олиниши, мамлакатда юз берган моддий ва маънавий хонавайронликлар Фурқат ижодига сиёсий йўналиш берди. Унинг ўзи хабар берадики, бу воқеаларни тасвир этувчи бир тарих китоби ёзган. Аммо бу китоб ҳалигача бизга таниш эмас. У тахтдан ағдарилган ва чоризм томонидан сургун этилган Қўқон хони Худоёрхон тилидан ёзган мухаммасида садоқатсизлик ва сотқинликни кескин айблайди:
Бошингга тушса иш биз бош берай деб лоф урганлар,
Ўзим бирга ҳама давлатни ҳам, роҳатни кўрганлар,
Шукуҳи шавкатимни балки мендан яхши сурганлар,
Бузиб аҳдин ёмонлиғ кунда мендин юз ўгирганлар,
Бугун ул кўрнамаклар, аҳди ялғонлар қаён қолди.
Чоризмнинг мустамлакачилик сиёсати халқ ҳаётини янада оғирлаштирган эди. Халқпарвар шоирнинг қалби элу юрт бошига тушган балолардан; бозорнинг касодлиги, ҳунарманд усталарнинг иши юришмай синаётганлиги, номуносиб кимсаларнинг ёмонлик билан иш тутиб бойиб бораётгани, элу юрт ғамини чекувчиларнинг дил кўзгусидаги доғларни алам билан тасвирлаб ёзади:
Не журм ўтдики, биздин бунчалик Фарғона танг бўлди,
Яна бозори йўқдин халқимиз неча гаранг бўлди,
Кетиб дастмоя қўлдин устакор аҳли саранг бўлди,
Неча парвоси йўқлар базмида қонуну чанг бўлди,
Анингчун яхшиларнинг дилларин кўзгуси занг бўлди.
Фурқат ҳаётида Тошкентда яшаган даври алоҳида аҳамиятга эга. Фурқат ўз халқининг замонавий турмуш тарзига эришмоғини тилар эди. Бунинг учун илм-маърифат эгаси бўлмоқ керак.
Шоир мамлакатда маориф ривож топишини, кишиларимизнинг илм-фан чўққиларини эгаллашларини чин юрагидан тилар, маърифатпарварлик ғояларини эҳтирос ва илҳом билан ташвиқ этар эди.
Жаҳон басту кушоди илм бирла,
Нодур дилнинг муроди иш бирла.
Кўнгулларнинг сурури илмдандур,
Кўрар кўзларнинг нури илмдандур…
Фурқат Ҳижозга бориб Макка зиёратини адо этгач, у ўз ватанига қайтиб кела олмади. Сўнгги деярли икки ўн йиллик умри ғурбатда ўтди ва охирига етди. Бу тўғрида шоир чуқур дард билан ёзган эди:
Айди, эй бечора, нечун айладинг тарки ватан,
Мен дедим, ғурбатда Фурқат бор экан тақдирда.
Аммо Фурқат ўз ватани Ўзбекистонни жону дилидан севар, у ердаги ёру биродарлари, яқинларини соғинар, уларга дуолар йўллаб таскин топмоққа ҳаракат қилар эди:
Ватаннинг иштиёқин тортарам ғурбат ғами бирлан,
Туруб эрдим қутулмай ғуссау ранжу инолардин.
Ўзбекистон мустақиллиги мумтоз адабиётимиз ёдгорликларини кенг ва ҳар томонлама ўрганмоқ ва ташвиқ этмоқ учун кенг имкониятлар яратиб берди. Фарғона вилояти ҳокимияти ва жамоатчилигининг ташаббуси билан нашр этилаётган ушбу Фурқат шеърлари тўплами ҳам шундан нишон беради. Фурқатнинг ижодий мероси ранг-баранг ва сермазмун. Биз