bezanganki, faqat kuchli chiroq yorug‘ligida ularning butun sehrini kashf etish mumkin. Vaqti kelib, bu joy muzeyga aylantirilsa, shunda odamlar ashyolardan ko‘ra ko‘proq g‘or devorlarini tomosha qilishsa, ajab emas.
350 metrlardan keyin qilko‘prikdek sinovdan o‘tkazuvchi qisilma keladi. Barvasta odamlar shu yerda qoldi. 30–40 metr faqat emaklab yuriladi. Namlik ortib boradi, daryo shovqinidek kuchli guvlash quloqqa chalina boshlaydi. Nihoyat, ko‘lgacha yetdik. Bu joyga oldin ham 3–4 marta qadamim tekkan. Nazarimda, ko‘l atrofi manzarasi o‘zgargan, chap tarafdagi tosh uyumlari oldin yo‘qdek edi. Bu safar suv bo‘yiga 2 metrlar tepadan kelib qoldik. Zehnim ishlamaydi – ko‘ldan keyingi teshik – g‘orning davomi qayerda? Tosh uyumlaridan sudralib, o‘ng tarafga yurdim. Chiroq yorug‘ida tanish manzara ko‘rindi, faqat suv sathi balandroq edi.
Kechib o‘tishga to‘g‘ri keldi, suv sovuq, etni junjiktiradi. Tizzamdan oshib ketdi. Mayda toshli, qora tuproqli joyga chiqib oldim. Kavak bo‘rining uyasiga o‘xshardi. Emaklab yuqoriladim, so‘ngra qiyalab yurish imkoni bo‘ldi. Izimdan Jumanazar va Nurali yetib keldi. Nihoyat, to‘rga yaqinlashdik, uning shifti juda baland, kavaklar ko‘rinadi, hatto boshi to‘qmoqli qoziqdek tosh ham bor. Ehtimol, pastdan arqon otib, yuqoriga chiqish mumkindir.
Bu marra ekspeditsiyaning cho‘qqisi hisoblanadi, yo‘lga chiqqanimizning yettinchi kuni unga erishdik. Xat qoldirmoqchi bo‘ldik. Uchovda ham qog‘oz-qalam yo‘q ekan. Mayda toshlar (ular g‘orga ko‘tarilgan odamlar soniga teng–21 ta) bilan «Yosh–91» degan shartli so‘zlarni yozdik, ko‘rinib tursin uchun belbog‘dan yirtib, oq surp bilan o‘rab qo‘ydik. «Tantanali» marosim tugab, orqaga yo‘l oldik.
«Odam, inson kabi yashab o‘t!» G‘or og‘zidagi daftarda shu so‘zlar bo‘rttirib yozilgan, XX asr odamining noqis panjasi xilvat g‘or qa’riga ham yetib kelibdi. Ichkarida chaynalib tashlangan suyaklar, maydalangan shisha siniqlari tez-tez uchraydi. Hatto eng to‘rda shunday manzara. Bu – zamondoshimiz ichki dunyosining ifodasi, barcha muqaddas narsalar ustidan kulish, boshiga millat sharafini emas, aroq shishasini kiyib olganligi ramzidir. Nahotki kamdan-kam odamning qadami yetadigan xilvat go‘shaga boshqa niyatni tugib emas, aroqxo‘rlik qilish uchun keladilar? Alkogol vujudnigina emas, ong-tushunchalarni ham zaharlagan.
Bu g‘or bundan o‘ttiz yillar oldin hozirgidan ancha boy, latofatli bo‘lgan. Keyinchalik g‘uzorlik keksa pedagog Abdurahmon Azizov 50-yillarning o‘rtalarida kitoblarni ko‘rganligini, qoziqlar, oxurlarning o‘rni saqlanib turganini aytib berdi. Endi esa ular yo‘q, tashrif buyurganlar ularni talagan (bu yerga chet eldan ham qaysidir yo‘llar bilan kelib turishadi), tashib ketgan. Hatto chiroyli stalaktit-stalakmitlar ham qolmapti, ularni sindirib olib ketishyapti. Demak, g‘orni o‘rganishgina emas, uni muhofaza qilish ham dolzarb masala bo‘lib turibdi.
MUNOJOT
Qaytishda kinochilar guruhi cho‘qqini aylanib o‘tishga ahd qildi. Bu yo‘lni ko‘rmaganim uchun qiziqib men ham qo‘shildim. Asosiy to‘da bilan ma’lum joyda ko‘rishishga kelishib, xayrlashdik.
Qoya bo‘ylab ketgan iz qiyalab boradi-da, yuqoriga o‘rlaydi. Yo‘l yo‘q, faqat uning belgilari qolgan. Qadimda shu iz orqali otda qatnaganlarini naql qilishardi, rostdan, onda-sonda ko‘ndalang tashlangan yo‘g‘on yog‘ochlar uchraydi. Toshlar orasidan o‘tgan yo‘l tugab, etlam (tuproqli) yerga chiqdik. Pastlik ko‘zga tashlanadi, yerni chitirlar payvas qoplab olgan.
Obdon charchagan hamrohlar yonlab yurishni taklif qildilar. Menimcha, yo‘lni cho‘qqiga qarab tikka olish kerak. Og‘ir bo‘lsa ham shunday qilish shart, bo‘lmasa, qoziqda aylangandek yuraveriladi. Bir kilometrlar tikka ko‘tarilishga to‘g‘ri keldi. Ter chiqmaydi, biroq kuchli toliqasiz. Bosh kiyim ham og‘irlik qilib qoldi, bizda esa kino va videoapparatlar, yana ancha lash-lushlar bor.
Bu joylarga, ehtimol, birinchi marta shunday kishilar qadam qo‘yayotgandir. Maqsadimiz – xolis, niyatimiz – ezgu. Nima bo‘lsada, kino ishlab, maqola (kitob) yozib, surat chiqarib, tabiatning bu unutilgan go‘shalariga jamoatchilikning nazarini tortib, bebaho xazinani xalqimiz manfaatiga xizmat qildirishga hissa qo‘shish. Zora, vaqti kelib vatandoshlarimiz chet eldagi mashhur kurortlardan voz kechib, mahalliy oromgohlarga intilsalar. Bu yerlarda ham eng yuqori talablardagidek xizmat ko‘rsatadigan salomatlik va madaniyat maskanlari qurilsa, degan umiddamiz.
Qayerga duch kelishimizni hech kim bilmasdi, qirga tirmashib chiqdik. Shundan keyin Bovurchi cho‘qqisi bag‘ridagi Oshxona degan ziyoratgoh ko‘rindi. Bu yer menga tanish, bir necha marta bo‘lganman. Yengil tin olib, hordiq chiqarishga o‘tirdik.
Quyosh har kuni shu cho‘qqi orqasidan chiqib, Toshqo‘rg‘onga salom berardi. Bugun unga qo‘l yetgudek joydaman. Qorning epkini sezilib turibdi, undan boshlangan buloq yonginamdan jildirab oqayapti. Uzoqda, kunbotish tarafda ona qishlog‘im harir parda ortidan ko‘rinmoqda. Kindik qoni tomgan, bosh ilk marta yerga tekkan joy haqida farzandlar qalbida iliq xotiralar yashaydi.
Men Toshqo‘rg‘onning bir oylab uzluksiz to‘y bo‘lgan shodon damlariga guvohman, yigirma ikki yoshimgacha yaxshi-yomon kunlarim uning quchog‘ida o‘tdi. Qadimiy qabristonda otamning mubo rak xoki uning tuprog‘iga qo‘shilib yotibdi. Bugun odamlarni sig‘dira olmagan ko‘chalar, maydonlar huvillaydi, uylarning o‘rnida ola ko‘zli chaqirtikanaklar o‘sgan. Kulbalarning qoldiqlari mozorni eslatadi.
Baland cho‘qqidan mavhumlik sari tikilib turarkanman, miskin tuyg‘ular qalbimni ezdi, faqat Ollohning irodasi bilan bu go‘shalar qayta obod bo‘lishi mumkinligini eslab, taskin oldim.
Toshqo‘rg‘onni viloyatda yaxshi bilishadi, o‘ziga xos shiringina ta’rifi – tarixi bor. «Bosmachi»lar unga qo‘l tegizmaganlar, chunki himmatli boylari – G‘ofir oqsoqol, Mamasharif o‘z xazinasidan ularni rozi qilib turgan. Madrasada tahsil olgan Eson domullo, mullo Abdurahmonlar haqida «Buxoroning yarim ilmini olib ketdi» deb gapirishar, ilm ahli o‘rtasida yechilmagan masala bo‘lsa, «toshqo‘rg‘onlik Kasal domullodan so‘ra» degan iboralar yurar ekan.
Keksa o‘qituvchi Jabbor Muhammadiyevning hikoya qilishicha, qishloqqa kelgan ilmiy xodim unga 1895-yilda chiqqan kitobni ko‘rsatgan. Unda sayyoh xotiralari keltirilgan. Jumladan, u Toshqo‘rg‘onda duch kelgan kishidan nari-beri o‘zbekchalab «G‘or qayerda?» deb so‘ragan. U odam ruscha javob qaytargan. (Ajab, mahalliy odamlardan rus tilini bilgan kim?)
Urush yillari chekka qishloq dorulomonlikda yashagan, uning «tuprog‘i ham don bo‘lib ketibdi» degan gap tarqalgan. Urushdan keyin ko‘p o‘tmay suv elektrstantsiyasi qurilib ishga tushirilgan, bu paytda viloyat markazida ham doimiy elektr manbayi bo‘lmagan. Dalalarida turli ekinlar, ayniqsa, kartoshkadan mo‘l hosil olingan. Kartoshka mislsiz ko‘p bo‘lar, tashib olishga Termizdagi harbiy gornizondan mashinalar (har safar o‘ttiztagacha) kelarkan. Odamlarning g‘ayrati shunday kuchli bo‘lganki, oddiy ish qurollari – bel va ketmon bilan avtomobil yo‘li qurgan (qariyb 70 kilometr). To‘rt metrdan kam bo‘lmagan kenglikda, o‘n metrlab qiyalikdagi cho‘ng tog‘ zaminini qirqib tushirish oson emasligini tasavvur qiling.
Yana ko‘plab maqtovlarga loyiq qishloq endilikda o‘rnida yo‘q. Bor bo‘lish ham, yo‘q bo‘lish ham qiyin emas ekan. Tanish so‘qmoqlardan zildek xotiralarni yuklab, qorong‘u tushganda qishloqqa qaytdik.
Hamrohlar bilan yo‘lda uchrashish imkoni bo‘lmadi. Uyda xuddi adam sahrosidan qaytgandek ko‘rishdik. Ma’lum bo‘lishicha, Nazar Qal’adaryo o‘zani bo‘ylab yo‘l boshlabdi, unga Yodgorning (u biz bilan edi) o‘rgatishlari yoqmay, o‘zicha yo‘l tutibdi.
Hammasi soz, gashtli davom etarkan. G‘ordan eson-omon chiqishdi, qiyin davr o‘tdi, bu yog‘i tez ketadi. Odamlarda g‘olibona kayfiyat, hayvonlarda… Manavi ayg‘ir anavi baytalga xushtor bo‘lsa kerak, hayvoniy ishq bilan sevadi chog‘i – tezagini iskab chunonam nash’a qiladiki, to‘xtab qolsa, o‘lsa – yurmaydi. Toychoqning otasi ham o‘zimikan? Birdan… oyog‘i daraxt tomiriga kirib qolgan ot gursillab daryoga quladi. Qo‘liga arqon ilashib qolgan odam ham siyrilmadan suvga tushib ketdi. Bor bo‘yi shalabbo bo‘ldi. Ko‘tarib qirg‘oqqa chiqarishdi. «Tani-joni sog‘» ekan. Hushi o‘ziga kelgach, ko‘zlariga yosh quyildi. Daryoda «jang» davom etardi, hamma suv ichida, yuk xaltalar