so‘rashimiz, bosh chayqab, «Yo‘q», desa, «Bu – Amir Temur bo‘ladi, ana shu joylarda umrguzaronlik qilgan», deb aytishimiz mumkin.
HAQIQAT – KESKIR QILICH
…Jamoani uyushtirish qiyin bo‘lmadi. Biz, sho‘ro fuqarolari, hamma narsani so‘m bilan o‘lchash eng o‘ng‘ay ekanini yaxshi biladiganlar, mardlar sinoviga 200 so‘m shart qo‘ydik. Buni ro‘znomada e’lon qilishdan oldin chuqur o‘ylab oldik: mabodo, pul yog‘ilib ketsa-chi? Ko‘pchilikni olib ketib bo‘lmaydi-ku! Unda ikkinchi shart qo‘yamiz – kim arab tilini bilsa – boradi. Biroq jonajon O‘zbekistonda cho‘ntagida 200 so‘m jamg‘armasi (va albatta, vaqti, xohishi) bor 13 ta azamat topildi. Kosonlik Ch. Mirzayev pul yubordi-yu, o‘zi bormadi. Andijonlik bir o‘rtoq xatlar yozib, ancha ovora bo‘ldi, dastlabki yig‘ilishda qatnashib (men u kishining issiq diydorini ko‘ra olmadim), 5 ming so‘m pul va yuk mashinasi va’da qilibdilar. Keyin xat-xabar bo‘lmay ketdi – ishqilib xonadonlarida tinchlik bo‘lsin. Safarga «Turon» ijodiy uyushmasi 3 vakil bilan qatnashadigan bo‘ldi. Kasblariga ko‘ra jamoada 4 nafar jurnalist, shuncha ilmiy xodim, 2 nafar muhandis to‘plandi. Rassom va maktab o‘quvchisi ham bor. Bayroqdor – Malik Murodov, u kishining unvonlari (filologiya fanlari doktori, professor) uchrashuvlarda juda asqotishini bilamiz.
Birovdan gina qilib bo‘lmaydi. Vatan, millat deb qon qusib yurganlar son ming. Afsuski, ular ovoz bermadi, balki bundan ham muhim ishlar bilan banddirlar yoki bu harakatning ularga millat ravnaqi, mustaqilligiga daxli yo‘qdir. To‘g‘risi, soya-salqinlarda va’zxonlik qilish bilan yelkada qop orqalab toqqa ko‘tarilish bir xil narsa emas.
Asosiysi – jahongir shaxsiga munosabat atroflicha aniqlangani yo‘q. Yuz yillar davomida tarkib topgan fikr yo‘nalishini birdaniga yangi o‘zanga solib yuborish oson emas. Bu narsa merosxo‘r xalqning ma’naviy saviyasiga ham bog‘liq. Yer yuzining qaysidir shaharlarida, olaylik, saqichni kashf qilgan kishiga yoki aqlli otlarga, itlarga qo‘yilgan yodgorliklarga duch kelish mumkin. Mazkur zaminda qanday millat va xalq yashashidan qat’iy nazar, buyuk Sohibqironga bepisandlik bilan munosabatda bo‘linayotgan ekan, demak, bunday joyda muqaddas narsaning o‘zi yo‘q. Butun odamzot tarixida yaratilgan ma’naviy merosni, asosan, inkor etuvchi, unga zid yo‘nalishni targ‘ib qiluvchi tarbiya o‘z tasarrufidagi hududni ma’naviy murdalarga to‘ldirib tashladi. Kommunistik munosabat tanqid qiladi, rad etadi, lekin mukammal namunani tavsiya eta olmaydi.
Tag-zamini moddiylikka asoslangan mafkura (materializm) ruhoniylikni o‘zining bosh dushmani deb bilardi, zamonaviy shaxsning qalbi (ruhiyati)ni egallash bilan undan davr fuqarosi – grajdan tarbiyalashga emas, balki ma’lum qolip bilan jihozlangan stanoklarda xuddi mashina yasagan kabi «kommunistik ideologiya» asosida «yangi insonni kamolga yetkazish»ga intilib kelindi. Oqibatda, o‘y-xayoli boshqa – qiladigan ishi boshqa xilqat (maxluq)lar paydo bo‘ldi. Ular og‘izda sotsializmni ulug‘lar, uni tinmay maqtardi, amalda teskari ish qilib, tuzumning obro‘sini bir pul qilardi.
Ana shunday muhitda butun borlig‘i – hurriyatparvarligi, odilligi va shafqatsizligi (zolimligi emas) haqiqat bo‘lgan (ya’ni, til va dil birligini ta’minlagan) zotning – jahongir Temurning qoralanishi qonuniy holdir, chunki buyuk bobomiz asoslagan va ustuvor qilgan tuzum bilan biz yashab kelgan jamiyat tartibotlari o‘rtasida mislsiz va murosasiz ziddiyatlar bor. Bunday ziddiyatlarni umuman va alohida-alohida sohalar bo‘yicha ilg‘ab olish qiyin emas.
Avvalo, dinga munosabatda bu ikki taraf o‘t bilan suv edi. Bu boradagi ashaddiy ixtilof chuqur izohlarsiz ham tushunarli. «Temur tuzuklari»da jahongir o‘zining dunyoga kelishi Ollohning marhamati ekanini va islom dinining navbatdagi (sakkizinchi) ravnaq beruvchisi sifatida vakil qilinganini e’tirof etadi. Uning faoliyati Ollohga, uning g‘oyalari yo‘lida xizmat qilishning benazir namunasidir. O‘zi zabt etgan yurtlarga mahalliy hukmdorlar tayinlagani holda u joylarni ishonchli kishilari – shayxulislomlar ko‘magida nazorat qildi. Masjid, madrasa, xonaqolar qurish uchun alohida topshiriqlar berdi, shaharlarga olimlarni yuborib, musulmonlarga tafsir, hadis, fiqh ilmlaridan dars ayttirdi… Sho‘ro davrida esa bu boradagi munosabatning bayrog‘iga «Din xalq uchun afyundir» deb yozilgan edi va tuzum umrining birinchi kunidan so‘nggi nafasigacha bu ulug‘ ma’naviy merosga qarshi kurashib keldi.
Naql qiladilarki, Sohibqironning uzugiga «Rosti-rusti» (mazmuni: «Kuch – adolatdadir») deb yozilgan ekan. Bu shior bobomizning hayot mazmuniga aylangani haqida tarixda misollar ko‘p. «Tuzuk»larda «Sipoh bilan raiyat o‘rtasidagi ixtiloflarni bartaraf etish uchun har el va har shaharga o‘z oldiga ayricha adolat amiri qo‘ydim», deb yozadilar. «Bir soatlik adolat yuz soatlik toat-ibodatdan afzal» degan naql o‘sha paytlarda paydo bo‘lgan ersa ajab emas. Mashhur uch yillik, besh yillik, yetti yillik yurishlardan keyin poytaxt Samarqandga qaytgach, mashvarat o‘tkazganlar va nohaqlik, zulm qilgan amaldorlarni, beklarni butun shahar ahli ko‘zi oldida jazolaganlar. Bizning kunlarda adolat eng tansiq so‘zga aylandi. Bu dunyoda haqiqat borligiga odamlarda ishonch yo‘qoldi, uni kimdan so‘rashni, kimdan talab qilishni birov bilmaydi. Amaldorlar davlat nomidan chayqovchilik qilishga berilib ketdilar va amalda nohaqlikning himoyachilariga aylanib qoldilar. Hech bir zamonda, hech bir tuzumda buncha xo‘rlik, buncha bedodlik bo‘lmagan. Oqibatda, yillar osha jamiyatning eng ilg‘or kishi lari – gullari ayovsiz qirib turildi yoki ular kuchli ruhiy azob tufayli o‘z-o‘zlarini xarob qildilar. Rahbarlik iqtidorsiz, layoqatsiz odamlar qo‘liga o‘tib qoldi. Albatta, adolatsizlik chirmovuqdek tanini o‘rab olgan jamiyatda Amir Temur g‘oyalarining tarqalishiga yo‘l yo‘q edi, uning nomidan qo‘rqishardi. Shu tufayli taqiqlashdi, badnom qilishdi.
Sohibqironni yuzma-yuz ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lgan ispan sayyohi Rui Klavixoning guvohlik berishicha, Amir Temur bo‘sh vaqtlarida olimlar bilan munozara qilishni yaxshi ko‘rarkan. Sayyoh hayajonlanib yozadi: «O‘zi bilan tortishgan va tortishuvda yutib chiqqan olimni mukofotlagan kishini zolim deb bo‘ladimi?» Bu fakt o‘z o‘rnida qimmatli bo‘lsa-da, uning yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, ilm ahli u zamonda juda yuksak qadr topgan. Bunga keyingi avlodning ham podsho, ham jahonshumul olim bo‘lib yetishgani guvohlik beradi (Ulug‘bek – buyuk olim va qirq yil mamlakatni boshqargan podsho). Samarqandda tasarruf qilingan mamlakatlardagi jami yetuk ziyolilar, hunarmandlar to‘plandi, ularga homiylik va mehribonlik qilindi. Hatto shahar darvozasidagi maxsus didbonlar keluvchilar bilan ishi bo‘lmas, ketuvchilarni sinchiklab tekshirardi, negaki, biror sabab bo‘lib mashhur olim, shoir yoki kosib ketib qolmasligi tayinlangandi.
…Sho‘ro davrida «podsho» (hatto eng kichik rahbar) bilan bahslashishning o‘zi og‘ir ko‘rgulik edi. Keyin esa ilm ahliga past nazar bilan qaralardi. [Leninning Gorkiyga xatlaridan birini eslang: 1919-yil 15-sentyabrda yo‘qsillar dohiysi yo‘qsillar yozuvchisiga murojaat etib, «chirkin ziyolilarning hiqillashlariga e’tibor bermay yozish»ga chaqiradi. (To‘la asarlar to‘plami, 51-tom, 54-bet) A. I. Soljenitsinning ma’lumotiga qaraganda, dohiy xalq maorifi komissari Lunacharskiyning ziyolilarni «xalqning miyasi» iborasiga zid o‘laroq axlat (najas) so‘zlarini ishlatgan].
Ularning mehnati va sha’ni tahqirlanardi (bosh kotib, olaylik, mikrobiologiyaning kelajagini belgilab berardi). Faqat bir xil – ma’qullash va maqtash yo‘rig‘ida fikrlashga majbur qilinardi.
Temur va Temuriylar davrida turmushning barcha sohalarida halollik va poklik tantana qildi. Ayniqsa, insoniy munosabatlar oliy ta komiliga erishdi. Xususan, oila muqaddasligi ta’minlandi. Erkak-ayol munosabatlarida g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlar qattiq qoralandi. Birovning nikohidagi ayolga ko‘z olaytirgani uchun o‘z farzandini eng og‘ir jazoga mustahiq qilishdan tortinmasdilar. Sho‘ro davrida bunday qadriyatlar ham oyoq osti qilindi, oila o‘z mazmunini yo‘qota boshladi. Joriy qilingan ba’zi tartiblar amalda buzuqlikni rag‘batlantirdi. Chunonchi, nikohsiz bola ko‘rgan ayolga yolg‘iz ona sifatida imtiyozlar berilar, nafaqa to‘lanardi.
Rad etib bo‘lmas faktlarning guvohlik berishicha, Temur aslida urushlarga qarshi bo‘lgan. Bu haqda «Tuzuk»larda davlat ishlariga xos yumushlarning o‘ndan to‘qqiz ulushini maslahat (tinch yo‘l) bilan hal qilganini, faqat chorasiz qolganda qilich tutganini e’tirof etadi. Uzoq yillik harbiy yurishlariga, asosan, yo tashqi yovning hujumi, yo tayinlangan amaldorlarning g‘ayr harakatlari turtki bergan (albatta, jahonni zabt etish istagining bo‘ysunmas