Shoshilinch, qat’iy so‘zni aytish kerak edi.
20-iyulda ham ulgurib bo‘lmadi. Nihoyat, oxirgi muddat sifatida 1-avgust belgilandi. Ashaddiy ishqibozlar «Shu kun piyoda bo‘lsa-da, safar xaltamni ortmoqlab yo‘lga tushaman», deb e’lon qilishdi.
Xayriyat, hammasi yaxshi bo‘ldi, ezgu niyat qog‘ozda qolib ketmay amalga oshadigan fursat yetishdi. Bundan bir oz iftixor qilsa arziydi. Dil izhorimni tunda qog‘ozga tushirdim-da, Jabbor akaga qoldirdim. U «Yasha, vatansevar kuch!» deb sarlavhalangan edi. U biz safardaligimiz paytida gazetaning navbatdagi sonlaridan birida (sarlavhasi o‘zgarib) e’lon qilinibdi.
YASHA, VATANPARVAR KUCH!
Hayajon va iztiroblar ortda qolgandek bo‘ldi, imkoniyat darajasida safar tayyorgarligi ko‘rildi. Va ekspeditsiya belgilangan marshrut bo‘yicha jo‘nab ketadigan bo‘ldi. Yumshoq o‘rindiqli avtobus yo‘ldan g‘izillab bormoqda. Yuraklarda yana yangicha g‘ulu: bu yog‘i endi qandoq bo‘ladi?
Shunday qilib, «Amir Temur o‘tgan yo‘llar bo‘ylab» deya nomlangan ekspeditsiya tug‘ildi. Uning doimiy (muntazam) ishlab qolishi kutilmoqda, faoliyati ilmiy yo‘nalishda bo‘ladi. Albatta, har bir g‘oya o‘zini ko‘rsata olishi uchun vaqt kerak. Yillar o‘tar, avlodlar almashar, lekin, nima bo‘lganda ham, Amir Temur nomi bilan bog‘liq ishlar va narsalarning yashab qolishiga shak-shubha yo‘q. Insoniyat yangi, o‘ta madaniyatli farzandga doya bo‘lmoqchi. Agar shu rost bo‘lsa, buyuk jahongirning salobati hozirgidan bir necha chandon ulug‘vor bo‘ladi. Shu mavzudagi dastlabki maqolani e’lon qilishga kirishganimda ham ana shunday kayfiyatda edim. Ichki bir tuyg‘u oxiri baxayr bo‘lishidan xabar berib turardi. Shunday bo‘lib chiqdi, maqsadga erishildi.
Yo‘q, hammasini folbinlarcha topqirlikka yo‘yib yoki ba’zilar aytadiganidek, «tushimda voqif bo‘luvdi» qabilida talqin etsam, tanishlarim oldida masxara bo‘lib qolishim tayin. Gap boshqa yoqda.
Agar biz ko‘chaning gurungiga ishonsak, yurtda bironta ham vatanparvar qolmagan. Hamma sotqin yoki mamlakat och, odamlar gado. Aslida bunday gaplar fisq-fasoddan, tuhmatdan boshqa narsa emas. Xalq bahodir farzandlarga har doim muhtoj bo‘lganidek, ular har doim tug‘ilib turadilar. To‘g‘ri, o‘smir Temur otining tuyoq izlari bo‘ylab safarga chiqish Prometeydan olovni tortib olish bilan teng jasorat emas, balki ba’zilar talqinicha, shunchaki ko‘ngil istagi, bo‘sh vaqtni «laqillab» o‘tkazish usulidir. Biroq turli hududlarda yashovchi turli kasbdagi kishilarning boshi bir joyga qo‘shilgan ekan, ularning har biri qalbida xalqiga, vataniga muhabbat Temurnikidan kam, deb kim ayta oladi? Shu jamoaga qo‘shilaman, deb orzu qilib yurgan, lekin armonda qolganlar qanchalab bo‘lgandir. Xullas, tushkunlikka berilavermay, millatni ham, jamiyatni ham oydin yo‘lga olib chiqadigan sog‘lom kuchlar borligiga ishonaylik. Axir o‘sadigan el bir-birini «botirim» deb erkalatar ekan.
Yana umidsizlik va hasrat haqida. Amir Temur safari va shunga o‘xshash «xush» xabarlar turmushning minglab mojarolari girdobida navbahor nasimiday kezib yuradi. Hatto ba’zan o‘zbekona chapanilik bilan «Yurakka qil sig‘may turgan paytda…» deb so‘kib yuborishga til aylanib ketadi. Bu gap-so‘zlar ijtimoiy muhitdan yiroq, kitobiy safsatalardek tuyuladi. Aslida ko‘z yoshlarini artib jilmaya olish ham bag‘rikenglik, bir cheti – mardlik emasmi?
Hayot biz o‘ksinganchalik zulmat bilan qoplangan emas. Hali quyosh nur sochib turibdi, odamzod – barhayot, tiriklik – barhaq. Peshtaxtalar «tap-taqir» deya ayyuhannos solinganda peshtaxtalarda hamma narsa bor edi. Bugun «narx osmonda» deya ko‘z yosh to‘kilmoqda-yu, xaridorgir biror narsaning turib qolayotganini hech kim ko‘rmayapti. Aslida bu holga unchalik ajablanmaslik kerak. Negaki, odamlar qanday yashashni xohlasa, shunday ishlaydi. Xullas, mantiq nimada: o‘tkinchi qiyinchiliklar (tirikchilik hech vaqt oson bo‘lmagan, deyishadi)dan nolib, g‘animat damlarni behuda sarflashdami yoki shirin hayotning achchiq azoblaridan lazzatlanib, ertangi kunni sog‘inib yashashdami?
Muborak hadislardan birida: «Kimki dunyo buzilib ketdi desa, uning o‘zi buzilgandir» deyilgan. Gapning indallosi: vahimalarga haddan tashqari berilib, bebaho umrni yengil-elpi o‘tkazib yubormayapmizmi? Biz bajarishimiz kerak bo‘lgan ishlar navbat kutib qolmayaptimi?
30-yillarda o‘zbek madaniyatiga «Alpomish» dostoni kerakmi? yoki «Alisher Navoiy ijodi kerakmi?» degan savollar tegirmonida qanchalab boshlar majaqlanganini bilamiz. Bugungi kunda ham «Amir Temur kerakmi?» degan savol kun tartibidan butunlay olib tashlangani yo‘q. Bunday munosabat buyuk yurtdoshimizni yaxshi bilmaslikdan emasmikan? Ul zot kim bo‘lishidan qat’iy nazar insoniyat olamiga Temuriylar davri Mirzo Ulug‘bek kabi dunyo olimlarining sarlashkarini (Londondagi Qirollik kutubxonasida saqlanayotgan bir suratda Ulug‘bek shunday tasvirlangan ekan), Mir Alisher Navoiy singari dohiy shoirni, Mirzo Boburdek buyuk insonni hadya etdi. Ular jami odamzod ma’naviyatini bir necha qadam olg‘a siljitdilar. Yoki Temur tuzgan davlat musulmon dunyosida eng uzoq vaqt – 480-yil yashadi.
Jahongirning «qonxo‘rligi» haqida e’tirozim shuki, odamkushlik o‘sha zamonning axloqi bo‘lgan. Olaylik, Stendal «Napoleonning hayoti» roman-xronikasida frantsuz lashkarboshisi yurishda xalaqit beradi, deb o‘z yarador askarlarini o‘ldirishga farmon berganligi haqida ishoralar bor. Gannibal armiyasida kutilayotgan ocharchilikni bartaraf etish uchun soldatlarga odam go‘shti yeyishni o‘rgatishgan ekan.
Mayli, insofni o‘zlariga bersin. «Amir Temur o‘tgan yo‘llar bo‘ylab» safar manzillari esa bir-biridan go‘zal, boy. Bu qutlug‘ tadbir O‘zbekistonning to‘lishgan fasliga to‘g‘ri kelganini qarang. Bozorlar meva-chevalar bilan liq to‘la. Atrofni anvoyi hidlar qoplagan. Xonadonlardan qut-baraka ufuradi. Umid qilamanki, yo‘limiz qayerga tushmasin, issiq diydor ustidan chiqamiz. Dala boshida qadrdon dehqon yarimta tabassum bilan qarshi olarkan, «Ha, Amir Temur bobomizni yo‘qlabsizlar-da», deya o‘z xayrixohligini bildiradi. U «Tuzuklar» yoki «Temurnoma»ni o‘qigan chiqadi va bamaylixotir suhbatlashishga hafsalasi bor. Tikuv dastgohi yonidagi hamshahar singlim bir zum ishdan to‘xtamay bizni tinglar ekan, ayollar eng munosib sharaflangan kunlarni qo‘msagandek yoki Navoiyning go‘zal baytlarini qalbida xirgoyi qilayotgandek tuyuladi.
Yana oldinda yangi manzillar. Quloqlarim ostida qachonlardir eshitganlarim jaranglaydi: «Tog‘tor qishloqlik Temur boboda «Temurnoma»ning boshqa nusxasi bor emish». «Kiyik darada Rustam bilan Nusrat qo‘y boqib yurib, bir sandiq kitob ko‘rgan», «G‘orda Ulug‘bekning kutubxonasi yashirilgan»…
Bular sirli olam sari yetaklaydi, ko‘ngilda yangi orzularni palak yozdiradi.
…Shu kunlarda qadrdon yurtning qaysidir go‘shalarida buyuk bobomizning g‘olib «urho»si aks-sadolari kezib yuribdi.
…Ba’zan barcha istaklarni yengib, ko‘ngil rost gaplarni so‘zlashni mayl qilib qoladi (masalan, «Men – ablahman, chunki xotinimga yolg‘on gapirdim» qabilida). Bu safar ham rost so‘zlash, ham rost so‘z izlash istagi ustun keldi.
«O‘zbek sovet entsiklopeditsiyasi»ning Temur (Amir Temur, Temurlang)ga bag‘ishlangan maqolasi (11-jild, 39–40-bet)da eng ko‘p ishlatilgan so‘zlar «bosib oldi», «xarob qildi», «vayronaga aylantirdi», «taladi», 205 satrli axborotni o‘qib, shunday tasavvur olasiz: go‘yo XIV asrda Movarounnahrda bir ofat paydo bo‘lgan-u, chigirtkadek qayerga qadam qo‘ysa, izidan qip-qizil sahro qolavergan. So‘nggi jumlalar: «…bu davlat Temur o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay, XV asrdayoq parchalanib ketdi» esa kishini aldaydi: nahot go‘zal Samarqand – abas, nahot Mirzo Bobur begona yoki Hindistonda tuzilgan buyuk imperiya, uning eng so‘nggi hukmdori Bahodirshoh II ning 1862-yilda vafot etgani (Temur bobomiz tavalludi – 1336-yil) – yolg‘on!
Bir daqiqa orqaga qaytish imkoni bo‘lmaganidek, 650 yil ortga chekinish ham mumkin emas. Faqat rost so‘zlar o‘sha kunlarning haqiqiy manzarasini gavdalantiradi.
Napoleon – faranglar uchun muqaddas, olmon hatto Gitlerni tashlab qo‘ygani yo‘q. Shaxs (gomo-sipienis) kamoli va zavolini o‘lchash uchun mezonlar kerak bo‘lsa, o‘shanday etalonlar qatorida yurtdoshimiz Temurbek ham bor! «Jangda sen raqibni o‘ldirmasang, raqib seni o‘ldiradi» singari aqida hukmron davrning biror farzandi, qolaversa,