бир неча дақиқа “тинмоқ учун… ҳужра азми айлаган” шунчалар улуғлиги билан чунонам “ҳақиру фақир” Навоий кечирган ажабдан булъажаброқ ҳолатни аниқроқ шарҳлашга қаламимиз ожиз.
…Тил анинг васфидин эрур ожиз,
Сеҳр худ бор, агар эмас мўъжиз…
Биз айни шу байт орқали улуғ ижодхонанинг икки муҳим жиҳатини ”сеҳр” нима-ю, “мўъжиз” ҳолат нима, ўртадаги бор сиру синоат, оддий назар, ўзимиз кўниккан, ишонган тафаккур илғамас, илғай олмас ажаб нозик тафовутни фақат ботиний кўз – басират (“ҳавоси хамиса” – беш руҳий сезгининг аввалгиси) нигоҳи ё ўткир-пурдон фаҳм-фаросат ажрата биладиган, фасоҳат ва балоғат илми зурафолари тасарруфидаги нозик нуқта, нозик хаёл маъносини англай оламиз” (Б.Акрам. “Фасоҳат мулкининг соҳибқирони” .Т. “Ўзбекистон”. 2016 й. 327-б). Такрор бўлса ҳам бу ҳол комил инсонларда намоён бўлишини айтиш билан кифояланамиз.
Муҳаммаджон Маҳмуд Навоий доимо Аллоҳнинг назарида бўлганлиги тўғрисида сўз юритади.
“Барчадин айру Навоийга қилиб васлинг насиб,
Қилмағил, ё Раб, ани мундин, муни ондин жудо.
Шундан сўнг Тангри таоло уни (Навоийни) кўкка кўтариб, осмон сирларидан воқиф этади. Яширин сирларни кашф этувчи ва осмон рамзларини ҳал қилувчи улуғ инсон мақомига кўтаради”. Демак, Аллоҳнинг дўстларидан бўлмиш авлиё Навоий доимо Яратганнинг назарида бўлган.
“Бадоеъ ул-бидоя” дебочасида ҳам Мунҳийи роз Навоий билан суҳбатлашгани қайд қилинади:
Нидо еткурди ногаҳ мунҳийи роз (сирлар даракчиси),
Ки: – «Эй афсунгару афсонапардоз,
Балоғат кишварининг нуктадони,
Фасоҳат мулкининг соҳибқирони,
Равон хоманг учун айлаб мураттаб,
Аторуд кўз қаросидин мураккаб,
Маоний хайликим, маръий эмас ул,
Ҳамоно қилди хоманг жавфидин йўл.
Улус табъинг саҳоби ёмғуридин,
Бўлуб сероб, бал назминг дуридин.
Сўзунг бир авж уза чекти аламни,
Ки сурдунг арш лавҳиға қаламни.
Агарчи ахтаредур ҳар сўзунг пок,
Ки эврулур анинг бошиға афлок“.
“Фарҳод ва Ширин” достони ёзилаётган шоир ҳузурига яна ғойибдан ҳотиф етиб келади. Достоннинг 8-бобида ушбу асарнинг ёзилиш сабаби ҳақида гап кетар экан, шоир “бепоён дурру гавҳарлар денгизига чўмганлигини, яъни кўп мутолаа қилганлигини, тинмай ўйлаганлигини айтади. Достонни ёзишга ундаган сабаблардан бири ўзининг муҳаббати, бу ишқнинг алам ва изтироблари эканлигини айтиб, у туфайли ўзига етишган азобу уқубатларни баён қилади. Шунда унга ғойибдан нидо келиб, ҳотиф(ғойибдан оқ фотиҳа берувчи) уни янги бир асарни ёзишга илҳомлантирганини, кейин Жомийнинг олдига борганида у ҳам шоирни дуо қилиб, бу ишда унга оқ йўл тилаганини ёзади”. “Лайли ва Мажнун” достонининг 9-бобида яна қадрдон ҳотиф Навоийга ёзилажак асарининг салафлар достонларидан қандай фарқ қилишини баён этгани ҳақида сўз боради:
Ул бўлмайин ушбу ишта воқиф,
Ким қилди нидо хужаста ҳотиф.
…”Чун қиссани англадинг равон бўл,
Сунғил