mową dziecka w danym kraju. To również zorganizowany system pomocy ludziom dorosłym, którym – z różnych względów – jest ona potrzebna”37.
Wymienione przez G. Jastrzębowską „struktury, ogniwa” charakteryzowanego systemu, funkcjonują zgodnie z określonymi normami prawnymi i współdziałają ze sobą tworząc całość, a tym samym „wyznaczając zakres i poziom opieki” w postaci struktury dynamicznej bądź statycznej.
Zakres tej opieki będą wyznaczały materialno-psychofizyczne potrzeby osób wobec, których jest ona kierowana. Mówiąc o opiece logopedycznej przyjmuję więc, że „obejmuje ona wszelkie działania praktyczne, diagnostyczne, terapeutyczne, instruktażowe oraz popularyzatorskie, zmierzające do zapobiegania, ograniczania lub usuwania zakłóceń, zaburzeń procesu porozumiewania się oraz do łagodzenia ich skutków i to zarówno w wymiarze jednostkowym (zaburzenia w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym itp.) jak i społecznym (wysokie koszty działań zmierzające do likwidacji tego zjawiska itp.)”38.
Na opiekę logopedyczną, a tym samym i na cały system tejże opieki logopedycznej, ma wpływ złożony zespół czynników, który w mniejszym bądź w większym stopniu wyznacza ich funkcjonowanie. G. Jastrzębowska czynniki te określa, jako determinanty opieki logopedycznej. „Są to czynniki, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na poziom świadczeń i szeroko rozumianych – od profilaktyki po terapię zaburzeń mowy – usług logopedycznych”39.
K. Błachnio termin „system opieki logopedycznej” zastępuje wymownym określeniem „organizacja służby logopedycznej”. Zwraca jednak uwagę, iż może być ono dwojako rozpatrywane:
− w kategoriach ogólnych przedsięwzięć w danym kraju prowadzących do stworzenia sieci poradnictwa logopedycznego (znaczenie szerokie),
− w kategoriach szczegółowych działań specjalistycznych składających się na logopedyczny proces usuwania zaburzeń mowy (znaczenie wąskie) związane z metodyką logoterapii. 40
Na potrzeby niniejszego opracowania organizacja służby logopedycznej rozpatrywana będzie w jej szerokim znaczeniu.
Obecny stan polskiej logopedii, jako nauki i praktyki w znaczący sposób determinuje – jak twierdzi K. Błachnio – organizacyjnie służbę logopedyczną.
W opinii Autorki na jej kształt ma wpływ:
− etap rozwoju polskiej logopedii (na tle logopedii w innych krajach określić go można, jako początkowy stopień dojrzałości metodologicznej41),
− pojmowanie przedmiotu jej badań (przy sporej różnorodności podejść, dominujące i aktualne jest określenie przedmiotu opracowane przez L. Kaczmarka – 1976 r. – a dotyczące wszystkich aspektów mowy),
− wyodrębnione cztery specjalizacje zawodowe, które wiążą się z wyznaczonymi im zadaniami i placówkami:
• logopedia wychowawcza – higiena mowy, głosu (placówki i poradnie, żłobki, przedszkola, domy (małego) dziecka),
• surdologopedia – kształtowanie mowy u głuchych, niedosłyszących i głuchoniemych (placówki: poradnie dla dzieci z upośledzonym słuchem, szkoły i ośrodki opiekuńczo-wychowawcze dla głuchych, przedszkola integracyjne i z oddziałami integracyjnymi dla dzieci głuchych i niedosłyszących),
• logopedia korekcyjna – logoterapia, czyli usuwanie zaburzeń mowy, głosu, czytania, pisania (placówki: poradnie logopedyczne, logoterapeutyczne, foniatryczne, zdrowia psychicznego, psychologiczno-pedagogiczne – gabinety: logopedyczne, logoterapeutyczne, w przedszkolach i szkołach, przedszkola integracyjne i z oddziałami integracyjnymi dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie oraz z innymi deficytami rozwojowymi, a także tzw. „klasy życia” w szkołach specjalnych, czy ośrodki rewalidacyjno-edukacyjno-wychowawcze).
Wymienione powyżej placówki funkcjonują w resorcie zdrowia lub edukacji narodowej.
– logopedia artystyczna – kultura żywego słowa: potocznego, publicystycznego, artystycznego (zajęcia pozaszkolne i pozalekcyjne podnoszące poziom kultury mowy u dzieci i młodzieży – placówki: świetlice, domy kultury, teatry, telewizja, wyższe szkoły muzyczne, teatralne i filmowe, instytucje kształcące dziennikarzy i nauczycieli, uniwersytety, wyższe szkoły pedagogiczne)42.
Obecnie logopedyczne specjalizacje zawodowe nieco się zmieniły i w Podyplomowych Studiach Logopedycznych kształci się w zakresie:
– logopedii ogólnej – znajomość ogólnego postępowania logopedycznego (profilaktyki, diagnozowania i terapii) w zakresie zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniami i nieprawidłowościami funkcjonalnymi narządów mowy,
– neurologopedii – znajomość zaburzeń mowy związanych z uszkodzeniem układu nerwowego (ośrodkowego i obwodowego),
– surdologopedii – znajomość diagnozy i terapii osób w różnym wieku dotkniętych uszkodzeniami słuchu (niesłyszących, słabosłyszących) oraz głuchoniewidomych i głuchoniemych)43.
Opieka logopedyczna, służba logopedyczna w powyższym ujęciu przedstawia pewien szkic funkcjonującego w Polsce systemu, nakreślonego przy uwzględnieniu głównych specjalizacji zawodowych logopedii (por. L. Kaczmarek, K. Błachnio).
4. Potrzeby społeczne w zakresie opieki logopedycznej. Wyniki dotychczasowych badań
Potrzeby działań logopedycznych obserwujemy w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, ale także w stosunku do noworodków i małych dzieci od 0-3, a nawet opieka ta dotyczy zakresu życia prenatalnego. Z natury zaburzeń mowy, okresu ich pojawienia się oraz przyczyn je wywołujących, wynika fakt konieczności świadczenia bądź pobierania pomocy logopedycznej na różnych etapach życia (dzieci, ale również młodzież i dorośli). Zaburzenia mowy uwarunkowane są wielorako: biologicznie, psychologicznie, socjalnie (środowiskowo). Poszczególnym jednostkom zaburzeń mowy przypisany jest określony syndrom logopedyczny, czyli zespół symptomów (objawów)44.
J. Szumska na podstawie przeprowadzonych badań doszła do przekonania, iż statystyki różnych krajów podają zgodnie stały wzrost liczby zarówno wrodzonych jak i nabytych zaburzeń mowy. Dane liczbowe w naszym kraju są trudne do ustalenia. Dzieje się tak ze względu na to, że leczenie odbywa się w różnych instytucjach, a brak integracyjnego postępowania w tych przypadkach uniemożliwia podanie dokładnych danych liczbowych45.
Na polskim gruncie G. Jastrzębowskiej udało się zebrać wyniki badań nad frekwencyjnością zaburzeń mowy, prowadzonych przez różnych autorów na przestrzeni trzydziestu lat46. Z dokonanych analiz dowiadujemy się o odsetku dzieci w wieku 5-9 lat, u których poszczególni badacze problemu stwierdzili deficyty mowy. Badania prowadzone przez G. Demel w 1959 roku na grupie dzieci 6-9 letnich wykazały, iż zaburzenia mowy występowały u 29,8% badanych. Dla porównania w 1966 roku, zgodnie z danymi podanymi przez T. Bartkowską odsetek dzieci w tożsamym przedziale wieku wynosił 35,0%, a jak wykazał J.T. Kania w 1971 roku było 44,1% dzieci wadliwie mówiących. G. Jastrzębowska dokonała również zestawienia wyników badań uzyskanych w 1975 roku przez E. Nitendel-Bujakową, która realizowała pomiary na grupie dzieci 6-cio letnich z danymi uzyskanymi przez I. Styczek. Rezultaty ujawniły pewne dysproporcje, to znaczy, u pierwszej z badaczek 46% diagnozowanych dzieci wykazało wady mowy, u drugiej ten odsetek wahał się w przedziale 20-30%. Należy przypuszczać, że dane te obejmują dzieci zarówno z opóźnionym rozwojem mowy jak i z wadami mowy47.
Powyższe