naturalne, następnie wybrane wspólne dla większości dzieci znaki najbardziej ikoniczne, określające najbliższy związek z prezentowanym bodźcem słownym. Teksty zabaw zostały napisane w taki sposób, aby obejmowały słownictwo poszukiwanych ekwiwalentów manualnych.
Dokonując wyboru znaków, kierowano się przede wszystkim prostotą motoryczną. Gdy dla jednego pojęcia istniało kilka wersji, wybierana była najprostsza w sposobie wykonania i najbardziej ikoniczna. Jeśli występowały dwa znaki i oba cechowały się powyższymi cechami, włączono oba (ilustracja 6). Rozstrzygnięcia miały dokonać na dalszym etapie prac (weryfikacji) osoby badane, które w codzienności posługiwały się dobranymi znakami (z wersji eksperymentalnej) z osobami niepełnosprawnymi.
Na podstawie pierwszych badań powstała Polska Wersja Eksperymentalna Znaków Manualnych Słownictwa Podstawowego Makatonu. Nie odpowiadała ona ilościowo słownictwu podstawowemu z tego względu, że niektórym słowom przypisano dwa gesty. W takiej formie wersję poddano kilkuletniej (2005–2008) weryfikacji względem skuteczności (analogicznie jak podczas tworzenia słownictwa podstawowego) wśród użytkowników metody. Wówczas niektóre ze znaków, z uwagi na zbyt wysoki poziom abstrakcyjności lub złożoności motorycznej, jeszcze raz zmodyfikowano i dostosowano do możliwości (poznawczych, motorycznych) osób niepełnosprawnych (np. gest SPAĆ, JEŚĆ, ŁÓŻKO, MALOWAĆ dostosowany do ruchu jednej ręki). W związku z tym niektóre pojęcia mają dwie formy znaku manualnego: prostszą motorycznie (np. WIĘCEJ, DAWAĆ, SPAĆ, ŁÓŻKO, JEŚĆ) lub bardziej czytelną ikonicznie (np. PRZYCHODZIĆ, IŚĆ) (ilustracja 6).
Ilustracja 6. Znaki manualne Makatonu
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Po zweryfikowaniu wersja eksperymentalna gestów nabyła status wersji ostatecznej – Polskiej Wersji Znaków Manualnych Słownictwa Podstawowego Makatonu.
Gramatyka stosowania znaków manualnych w zdaniach
Gesty Makatonu są formami wspomagającymi mowę (gdy mowa występuje, lecz w niewystarczającym zakresie, aby móc przekazać zrozumiały komunikat) lub alternatywnymi (gdy mowa nie występuje w ogóle). Stanowią uzupełnienie mowy przy równoczesnym jej rehabilitowaniu. Gesty i mowa nauczane są w tym samym czasie. Gdy użytkownik zaczyna mówić, gesty są wycofywane.
Znaków manualnych używa się w szyku gramatycznym języka ojczystego, to znaczy informacje pokrywane przez gesty wykonywane są zgodnie z kolejnością słów wypowiadanych, którym towarzyszy zawsze poprawna gramatycznie mowa.
W Makatonie gesty stosowane są na trzech różnych poziomach117, przy czym cała treść komunikatu przekazywana jest równocześnie werbalnie:
● poziom słów-kluczy, gdy znaki przedstawiają tylko słowa kluczowe przydatne do interpretacji zdania lub tekstu (poziom najczęściej stosowany) (ilustracja 7);
● poziom funkcjonalny, gdy znaki reprezentują tylko czasowniki (ilustracja 8);
● poziom pełny, gdy znaki przedstawiają większość wypowiadanych słów [poziom rzadziej stosowany, głównie dla użytkowników podnoszących kompetencje komunikacyjne i językowe oraz dla osób z niepełnosprawnościami sprzężonymi (niepełnosprawność i głuchota), których rodzice/rodzina posługuje się językiem miganym lub migowym].
Ilustracja 7. Poziom słów-kluczy gestów Makatonu w zdaniu
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Ilustracja 8. Poziom funkcjonalny gestów Makatonu w zdaniu
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Ilustracja 9. Poziom pełny gestów Makatonu w zdaniu
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Pełna wersja gestów Makatonu w zdaniu, w odróżnieniu od poziomu funkcjonalnego i słów-kluczy, przeznaczona jest dla użytkowników o wysokich umiejętnościach poznawczych i językowych, którzy płynnie mogą przejść do wyższego poziomu, tj. elementów gramatyki polskiego języka migowego (np. z włączeniem alfabetu palcowego lub końcówek fleksyjnych).
Forma negacji w gestach Makatonu tworzona jest za pomocą partykuły „nie” dodanej do pojęć twierdzących (ilustracja 10). Ten sposób tworzenia przeczenia jest formą łatwiejszą dla użytkowników Makatonu, wykorzystywaną do oznaczenia wszystkich form negacji.
Ilustracja 10. Negacja w gestach Makatonu
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Wyjątkiem jest znak „nie ma”, który podczas badań weryfikacyjnych okazał się zbyt abstrakcyjny w porównaniu do naturalnej formy pojęcia „nie ma” stosowanej przez dzieci w wielu relacjach komunikacyjnych (ilustracja 11).
Ilustracja 11. Gest Makatonu „nie ma”
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Integracja słów i znaków manualnych
Wyniki przeprowadzonego eksperymentu18 pokazały, że symultaniczne wykorzystanie gestów i mowy ułatwia osobom ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi nie tylko przekazywanie wiadomości, ale również w bardzo dużym stopniu rozumienie komunikatów, odpowiadanie na pytania i przypominanie słów. Piszczek (1997) zauważyła, że powiązanie gestu z określoną częścią mowy, np. z zaimkiem lub przyimkiem, sprzyja ich opanowaniu i spontanicznemu stosowaniu.
Ponadto generowanie mowy z równoczesnym wykonywaniem znaków manualnych, np. w przypadku dzieci uczących się mowy, dostarcza prawidłowego wzorca ruchów i ułożenia narządów artykulacyjnych nadawcy podczas mówienia (Kaczmarek 2009). Dla wielu małych dzieci intonacja głosu niesie dodatkową informację emocjonalną o danym pojęciu, szczególnie o wysokim stopniu abstrakcyjności, lub znakach nieprzejrzystych, np. „miłość”. Z kolei informacja emocjonalna pomaga tworzyć relacje komunikacyjne.
Mowa towarzysząca znakom nadaje naturalne tempo ich wykonywania, sprawiając, że ruch rąk jest bardziej płynny i harmonijny, odpowiadający naturalnemu rytmowi wypowiadanych słów.
Metoda Makaton, oprócz gestów, posiłkuje się również elementami towarzyszącymi każdej naturalnej komunikacji, takimi jak: wyraz twarzy, kontakt wzrokowy, postawa ciała czy zachowanie przestrzenne (kierunek, ruch, miejsce), np. wskazywanie kierunku znaku „patrzeć” różni się w zależności od tego, gdzie rozmówca ma spojrzeć (ilustracja 12).
Ilustracja 12. Kierunek znaku „patrzeć”
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Kierunek może się różnić w zależności od tego, komu osoba wykonująca znak przekazuje daną rzecz, jak w przypadku znaku „dawać”, „daj mi”, „daję tobie”, „daję jej”, oraz wielkością przekazywanego przedmiotu (mała rzecz, duża, bardzo drobna) (ilustracja 13).
Ilustracja 13. Kierunek znaku „dawać”
Źródło: Kaczmarek 2013c.
Symbole graficzne – tworzenie i adaptacja
Symbole graficzne Makatonu stanowią graficzną reprezentację pojęć słownictwa podstawowego i dodatkowego. Są to proste, biało-czarne, rysunki liniowe, utworzone w taki sposób, aby można było je