mowa sposobów ekspresji na wypadek, gdyby słowa nie były „dostępne” dziecku wtedy, kiedy będzie ono chciało wyrażać swoje pragnienia, dążenia czy myśli;
3) naukę funkcjonalnego używania języka stosownie do intencji dziecka, w przeciwieństwie do nauki mowy oderwanej od kontekstu lub bazującej na kontekście narzuconym przez dorosłego, w który dziecko nie jest zaangażowane emocjonalnie (por. Smyczek 2006). U dzieci z zaburzeniami rozwoju zdolność generalizacji i mechanizm transferu umiejętności na inne sytuacje bywają zakłócone. Dlatego postulat uczenia języka dokładnie w tych sytuacjach, w których dziecko rzeczywiście chce przekazać jakąś informację, a nie w sposób sztuczny, „treningowy”, nabiera wyjątkowego znaczenia. Interwencja oparta na AAC koncentruje się na budowaniu i rozwijaniu u dziecka umiejętności pragmatycznych i językowych, a nie wyłącznie mowy, która w oderwaniu od funkcji nie byłaby dla niego użyteczna.
Warto podkreślić, że równolegle u każdego dziecka podejmuje się działania na rzecz poprawy warunków sensomotorycznych aparatu artykulacyjnego, aby przybliżać je do nabycia umiejętności kontrolowanych wokalizacji, wypowiadania sylab i słów, które u części z nich pojawiają się w wyniku użycia języka w innych modalnościach: w postaci gestów czy znaków graficznych. Komunikacja wspomagająca stosowana wobec dzieci, u których pojawienie się mowy jest zagrożone, nie stoi bowiem w sprzeczności z nauką mówienia, wręcz przeciwnie. Jak potwierdzają liczne badania – AAC wspomaga rozwój mowy u dzieci, u których nie zdiagnozowano poważnych przeszkód neurobiologicznych (Burkhart 1993; Goodwyn, Acredolo 2000; Millar, Light, Schlosser 2006; Schlosser, Wendt 2008 i in.). Anthony i Lindert podsumowują swoje wieloletnie doświadczenia i badania związane z wprowadzaniem znaków manualnych u dzieci następująco:
Nasze badania pokazują, że użycie Amerykańskiego Języka Migowego w połączeniu z technikami Signing Smart pozwala na komunikację, rozwój języka mówionego i rozwój rozumienia pojęć wcześniej, łatwiej i obficiej u dzieci zarówno o typowym, jak i opóźnionym rozwoju (Anthony, Lindert 2005, s. XIII; tłum. własne).
Badacze i praktycy twierdzą zgodnie, że wszelkie formy AAC nie są i nie mogą być traktowane jako opcje ostateczne, kiedy wszystkie inne „rodzaje terapii” już zawiodą. Komunikacja wspomagająca w odniesieniu do wczesnego wspomagania rozwoju jest bowiem przede wszystkim sposobem budowania optymalnego środowiska rozwojowego małemu dziecku, które doświadcza trudności w porozumiewaniu się (Romski, Sevcik 2005).
Stosowanie komunikacji wspomagającej pozostaje w harmonii ze wszystkimi zasadami wczesnego wspomagania rozwoju:
● wzmacnia relację rodzice – dziecko, wyposażając rodziców w skuteczne strategie komunikacji;
● bazuje na mechanizmie przekazywania kompetencji, przez co dziecko i rodzice mogą cieszyć się efektami właściwego postępowania w codziennym, domowym życiu;
● opiera się na umiejętnościach i mocnych stronach dziecka, a nie na deficytach;
● otwiera drogę do nowych osiągnięć rozwojowych, ma charakter stymulujący rozwój w różnych sferach;
● nie stoi w konflikcie z naturalnym rytmem życia dziecka: nie hamuje aktywności własnej, nie wtłacza w schematy zachowań i reżim treningowy, ale pozwala na podążanie za dzieckiem, wykorzystywanie jego motywacji i napędu rozwojowego.
Znaki manualne i gesty Makatonu
W tradycji mojego macierzystego Zespołu wczesnego wspomagania rozwoju jest stosowanie AAC we wszelkich znanych modalnościach, czyli korzystanie ze słów oraz ze znaków przestrzenno-dotykowych, graficznych i manualnych (Tetzchner, Martinsen 2002). Znaki dobiera się w zależności od wieku dzieci, ich możliwości percepcyjnych, poznawczych i ruchowych. U części dzieci dość wcześnie łączymy używanie znaków manualnych i przestrzenno-dotykowych lub manualnych i graficznych. Za włączeniem znaków graficznych przemawiają między innymi: potrzeby związane ze strukturyzacją i wizualizowaniem języka, niskie możliwości ruchowe, które skutkują u dziecka utrudnionym dostępem do wykonywania gestów, duże potrzeby poznawczo-językowe, których system gestów nie zdoła zaspokoić. Indywidualne systemy komunikacji większości dzieci z naszego Zespołu zawierają zarówno znaki manualne, jak i pomoce wykorzystujące znaki graficzne.
W niniejszym artykule chciałabym wyeksponować wartość znaków manualnych w pracy terapeutycznej z rodziną. Mają one wiele zalet, które powinny być rozważone w momencie podejmowania interwencji: nie wymagają wykonania żadnych dodatkowych pomocy, narzędzi, łatwo je aktualizować wydobywając odpowiedni znak z pamięci w dowolnym momencie, opierają się na stosunkowo prostych ruchach rąk i ciała, które w rozwoju opanowuje się dużo wcześniej niż ruchy artykulacyjne. Znaków manualnych używamy wobec zdecydowanej większości dzieci korzystających z pomocy naszego Zespołu. Wobec poszczególnych grup dzieci inne będą cele ich stosowania. U niektórych celem nadrzędnym będzie wzmacnianie rozumienia sygnałów lub słów dorosłego. U innych – uczenie się pojęć. U kolejnej grupy – samodzielne i spontaniczne używanie pojedynczych znaków i wyrażeń.
Członkowie naszego Zespołu wczesnego wspomagania rozwoju od początku używali znaków manualnych jako jednego z podstawowych narzędzi w pracy terapeutycznej. Najpierw korzystali z gestów naturalnych, których zestaw opracowaliśmy do użytku wewnętrznego. Kiedy okazało się, że potrzebne są szersze zasoby słownikowe, sięgnęliśmy po duński słownik gestów przeznaczonych dla osób z utrudnieniami w rozwoju Larsa Nygarda (1998). Odkąd Program Rozwoju Komunikacji Makaton został opracowany w wersji polskiej i członkowie naszego Zespołu wzięli udział w szkoleniach, zaczęliśmy korzystać ze znaków manualnych tego systemu. Zyskaliśmy dostęp do bogatego, wciąż zwiększającego się zestawu gestów, mających korzenie w polskim języku migowym – uproszczonych i przyjaznych kulturowo.
Fakt, że gesty stały się nieodzownym sposobem pracy nie tylko logopedów wchodzących w skład Zespołu, ale wszystkich jego członków, ma znaczenie zasadnicze. Komunikowanie się to proces permanentny, nie kończy się z chwilą wyjścia dziecka z gabinetu logopedycznego. Nie obejmuje wyłącznie wybranych osób z otoczenia dziecka, ale dotyczy wszystkich uczestników interakcji. Używanie gestów Makatonu przez psychologa, pedagoga czy fizjoterapeutę, którzy wchodzą w interakcję z dzieckiem, poza oczywistymi korzyściami dla niego samego, jest ważnym znakiem dla rodziców. Pozwala oswoić się z nowym sposobem zachowania oraz częściej obserwować reakcje dziecka: większe zainteresowanie, skupienie uwagi, śledzenie, podążanie, wreszcie naśladownictwo i jego odkrycie, że znaków można używać dla realizacji własnych celów.
Znaki manualne są lepiej tolerowane przez większość rodziców, którzy liczą na rozwój mowy u swoich dzieci i mają pewien dystans do stosowania znaków graficznych. Jakkolwiek obydwa rodzaje znaków są dobrą drogą do budowania czynnego słownika dzieci niemówiących i bywają pomostem do rozwinięcia się mowy u części z nich – we wczesnym dzieciństwie posługiwanie się znakami manualnymi jest bardziej naturalne, bo stanowi etap w rozwoju komunikacji także u dzieci, które nie potrzebują specjalnego wsparcia w tym zakresie. Ponadto gesty stanowią istotny element komunikacji wszystkich ludzi. Występują w wypowiedziach zarówno jako autonomiczne przekazy znaczeń, jak i uzupełnianie czy podkreślanie wymawianych słów.
Gotowość dzieci i rodziców
W dalszej części artykułu znajduje się opis działań terapeuty włączającego gesty Makatonu do codziennej komunikacji dziecka. W założeniu dotyczy on tych dzieci, które są co najmniej u progu rozwoju umiejętności językowych: przyglądają się gestykulującym dorosłym, zaczynają rozumieć następstwa zdarzeń, ich związki z rzeczami oraz to, że przedmioty i czynności mają swoje nazwy: słowa lub inne „oznaczenia”. Zakładam też, że działania te mają sens wobec dzieci, które będą w stanie skorzystać z gestów: mają dostateczne umiejętności