id="n355">
355
M. Menéndez Pelayo podaje, że pierwsza loża masońska w Hiszpanii została założona w 1726 roku (w Gibraltarze), a rok później powstała druga, w Madrycie, zaś „terror i sekret pewnej mrocznej kongregacji (terror y misterio de cierta congregación tenebrosa)”, czyli masonerii, zaczyna się już za panowania (1746–1759) Ferdynanda VI, który wprawdzie w 1751 roku wydał dekret zakazujący działalności wolnomularstwa, lecz okazał się on bezskuteczny – Idem, La historia…, ss. 199–202.
356
Cyt. za: M. Tuñón de Lara et al., op. cit., s. 341.
357
G. Alférez, op. cit., s. 18.
358
M. Menéndez Pelayo, La historia…, ss. 205–206.
359
Cyt. za: Ibidem, s. 205. Na temat myśli politycznej oświeconego despotyzmu zob. klasyczne już dzieło: L. Sánchez Agesta, El pensamiento político del despotismo ilustrado, IEP, Madrid 1953, wyd. II – Universidad de Sevilla, Sevilla 1979.
360
Romantyzm hiszpański atoli – jak w całej Europie – miał podwójne oblicze: liberalne i reakcyjne; to drugie związane z twórczością takich pisarzy, jak Fernán Caballero (pseudonim literacki Cecilii Böhr de Faber, 1796–1877), III książę de Rivas (Ángel de Saavedra y Ramírez de Baquedano, 1791–1865), José Zorrilla y Moral (1817–1893) czy karlista Francisco Navarro Villoslada; zob. G. Carnero, Los orígenes del romanticismo reaccionario español. El matrimonio Böhr de Faber, Universidad de Valencia, Valencia 1978; J.M. Alsina Roca, El tradicionalismo filosófico en España. Su génesis en la generación romántica catalana, PPU, Barcelona 1985.
362
F. Canals Vidal, Política española…, s. 225.
363
Wystarczy porównać arcydzieła barokowego teatru Siglo de Oro z mizerią artystyczną oświeceniowej komedii klasycystycznej.
364
Zob. R. Gambra, Tradición…, s. 19. Akcentowanie przeciwieństwa pomiędzy imitacyjnym naśladowaniem a tradycją jest zresztą leitmotivem myśli hiszpańskiej. Gambra przypomina też słynną frazę (ojca Álvara d’Orsa) Eugenia d’Orsa y Roviry (1882–1954): „wszystko to, co nie jest Tradycją, jest plagiatem” (todo lo que no es Tradición, es plagio), wyrytej także z jego inicjatywy na północnej fasadzie Casón del Buen Retiro w Madrycie, a która w oryginalnej i pełniejszej wersji została przezeń napisana po katalońsku: Fora de la Tradició, cap veritable originalitat. Tot lo que no és Tradició, és plagi [„Poza Tradycją nie ma prawdziwej oryginalności. Wszystko to, co nie jest Tradycją, jest plagiatem”], Glosari. Aforística de Xènius, XIV, „La Veu de Catalunya”, 31 X 1911. Jeszcze dobitniej, posługując się tym samym co Gambra asonansem tradição – traição, stawia kwestię brazylijski poeta – potomek afrykańskich niewolników i współzałożyciel Czarnego Frontu Brazylijskiego (Frente Negra Brasileira), monarchista określający się jako „karlista z Brazylii” – Arlindo Veiga dos Santos (1902–1978): „wszelka polityka, która nie jest Tradycją, jest z pewnością zdradą” (toda política que não seja tradição, é seguramente traição) – Idem, Idéias que marcham no silêncio, Pátria–Nova, São Paulo 1962, s. 73.
365
R. Gambra, Comunidad o coexistencia [1972], [w:] Idem, El Exilio y el Reino. La comunidad de los hombres y sus enemigos, Scire, Barcelona 2009, s. 34.
366
Myśl ortegiańska to zresztą najbardziej wyrazisty kontrapunkt dla myśli tradycjonalistycznej, bo wszystkie znaki wartości są tu odwrócone. Dla Ortegi „Hiszpanie są niczym: to starożytna rasa berberyjska, w której pojawiło się kilka pięknych kobiet, kilku odważnych mężczyzn i kilku malarzy o genialnym oku. Ponadto w jej duszy nie pojawił się ani Platon, ani Newton, ani Kant, i z niezrozumiałym prostactwem popełnia ona od trzystu lat ciężki grzech przeciwko Świętemu Duchowi: brak kultury, postrach dla idei i teorii. Nie obchodzi mnie ideał, który ma dzisiaj nasz naród; obchodzi mnie tylko ten, który powinien mieć” – cyt. za: R. Gaj, Ortega y Gasset, Wiedza Powszechna, Warszawa 2007, s. 146. XVII–wieczną izolację Hiszpanii od Europy – tak szczęśliwą w oczach tradycjonalistów – Ortega nazywa pogardliwie (i z oczywistą aluzją do katolickości) jej „tybetanizacją” oraz ubolewa nad nieosiągnięciem przez nią etapu nowoczesności. W tej sytuacji „w Hiszpanii tradycjonalizm (nawet bez związku z etyką i prawem) nie może być nigdy punktem wyjścia dla polityki. Może mógłby być użyteczny w pewnych działaniach uzupełniających; ale skoncentrowanie polityki na tradycji, przywoływanie z przeszłości pustych nazw i chęć rozwiązania dzisiejszych problemów nie jest niczym innym jak niezrozumieniem, czym jest rzeczywistość hiszpańska; to znaczy jest konwencjonalizmem, uproszczeniami, z cechami Restauracji [jak widać, Ortega miesza tradycjonalizm z Restauración canovista po 1874 roku, co jest zupełnym nieporozumieniem; skądinąd krytyczna ocena tej Restauracji – tyle że z przeciwstawnych punktów widzenia – jest właśnie jedynym punktem stycznym karlizmu i ortegianizmu – uwaga moja – J.B.]” – J. Ortega y Gasset, Stara i nowa polityka, przeł. R. Gaj, [w:] R. Gaj, op. cit., s. 198.
367
W podwójnym sensie: „ludowa” (od gr. laos, lud), czyli egalitarna (igualitaria) i bezreligijna.
368
R. Gambra, Eso que llaman Estado, Montejurra, Madrid 1958, ss. 218–221.
369
Idem, Comunidad…, s. 38.
370
Á. d’Ors, Prólogo…, s. 54.
371
Zob. F. Elías de Tejada, Joseph de Maistre en España, Centro de Estudios Históricos y Políticos “General Zumalacárregui”, Madrid 1983, passim.
373
Współcześnie przyjęta jest raczej pisownia „Ceballos” jego nazwiska.
374
El Krausismo to panenteistyczny system podrzędnego niemieckiego filozofa K.Ch.F. Krausego (1781–1832), rozpowszechniony w Hiszpanii przez Juliana Sanza del Río (1814–1869), który połączył go z historycyzmem, etyką laicką, świeckim wychowaniem, humanitaryzmem, kultem nauki i postępu, czyli tym wszystkim, co Menéndez Pelayo nazwał „heterodoksją hiszpańską”. Od czasu założenia (w 1876 roku) przez uczniów Sanza, na czele z Francisco Ginerem de los Ríos (1839–1915), Wolnej Instytucji Nauczania (Institución Libre de Enseñanza), „krauzyzm” stał się niezwykle wpływowym w Hiszpanii kierunkiem, formującym światopogląd inteligencji liberalnej i postępowej; zob. E. Díaz, La filosofía social del krausismo español, Edicusa, Madrid 1969; G. Capellán, La España armónica. El proyecto del krausismo español para una sociedad en conflicto, Biblioteca Nueva, Madrid 2006.
375
F. Elías de Tejada, La monarquía…, ss. 67–68; Idem, Premisas generales para una historia de la literatura política española, „Verbo” 1988, núms. 261–262, s. 88.
