dramaterapia i bilioterapia. Animaloterapia obejmuje wykorzystanie zwierząt, takich jak np. konie, psy i koty, do realizacji działań terapeutycznych. Warto jeszcze raz podkreślić, że takie, niestety dość ograniczone pojmowanie terapii zajęciowej, charakteryzowało do niedawna jej stan obecny w Polsce.
Zmiany w rozumieniu idei samej terapii zajęciowej, wykorzystywanych w niej form i realizowanych celów następują stopniowo i wiążą się z przeobrażeniami mającymi miejsce w zakresie edukacji terapeutów zajęciowych i profesjonalizacji zawodu.
Rozwija się kształcenie terapeutów zajęciowych w ramach studiów wyższych. Od 2012 r. dwie Akademie Wychowania Fizycznego (w Krakowie i Wrocławiu) rozpoczęły kształcenie terapeutów w ramach studiów licencjackich o profilu praktycznym, zgodnie ze standardami obowiązującymi w krajach europejskich, ustalonymi przez World Federation of Occupational Therapy (WFOT) i European Network of Occupational Therapy in Higher Education (ENOTHE), która funkcjonuje w ramach Council of Occupational Therapists for the European Countries (COTEC). W 2015 r. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie uruchomiła pierwsze w Polsce studia magisterskie z zakresu terapii zajęciowej o profilu akademickim.
2
Modele praktyki w terapii zajęciowej
Marta Kądziołka
Słowa kluczowe: osoba, środowisko, zajęcie, wykonywanie zajęć (occupational performance), Kawa Model, Model of Human Occupation, Person – Environment – Occupation Model, Canadian Model of Occupational Performance – Engagement
2.1. Wprowadzenie
Każdego dnia terapeuci zajęciowi podejmują wiele decyzji odpowiadających na pytania: jakie są potrzeby pacjenta, związane z uczestniczeniem w zajęciach, jak zaangażować pacjenta w aktywność, jak wspomóc pacjenta, by osiągnął zamierzony cel. Bez dogłębnego zrozumienia złożoności sytuacji każdej osoby terapeuta nie jest w stanie dobrze na nie odpowiedzieć.
Aby spojrzeć na sytuację pacjenta z wielu perspektyw, ocenić możliwości i ograniczenia terapii oraz uwidocznić złożone relacje pomiędzy zajęciem a osobą i środowiskiem wykonywania zajęcia, a w rezultacie przyczynić się do doskonalenia praktyki, doświadczeni terapeuci zajęciowi zaprojektowali modele teoretyczne. Ich korzenie sięgają innych nauk, m.in.: teorii i filozofii humanizmu, holizmu, teorii systemów otwartych, socjologii, psychologii czy antropologii. Najważniejsze z modeli zostaną przedstawione w dalszej części rozdziału. Wszystkie są skoncentrowane na osobie oraz dostarczają wytycznych na temat sposobu prowadzenia i ewaluacji interwencji. Wszystkie podkreślają związek między zdrowiem a zajęciem, promują zdrowie i dobre samopoczucie poprzez zaangażowanie w zajęcie.
2.2. Przykładowe modele praktyki
2.2.1. Person – Environment – Occupation Model (PEO)
Model Person – Environment – Occupation (model PEO) ukazuje wykonywanie zajęć (occupational performance) z trzech perspektyw: osoby, środowiska i samego zajęcia. Według modelu zajęcie może zostać wykonane, jeżeli osoba ma odpowiednie kompetencje, motywację, a środowisko, w którym się znajduje, sprzyja wykonaniu zajęcia.
Model PEO zakłada istnienie transaktywnej relacji pomiędzy osobą, środowiskiem a zajęciem. Perspektywa transaktywna oznacza współzależność osoby i środowiska, w którym osoba wykonuje różne zajęcia. Terapeuta, korzystając z modelu PEO, powinien oceniać sytuację pacjenta w sposób kompleksowy, nie może oceniać tylko osoby (jej możliwości, zdolności, ograniczeń) lub tylko środowiska czy zajęcia. Zachowanie podlega bowiem wpływom środowiska – zmiana kontekstu (czasu, miejsca, społeczności itd.) zmienia zachowanie, sposób dochodzenia do celu i dlatego przedmiotem badania w modelu PEO jest dana sytuacja, zdarzenie (event) oceniane kompleksowo, z uwzględnieniem czynników zarówno osobowych, jak i środowiskowych.
Rycina 1. Model PEO; na wykresie koła symbolizujące: osobę, środowisko, zajęcie; część wspólna = occupational performance = fit.
Osoba
Osoba w modelu PEO określona jest jako jednostka, indywiduum, składające się z ciała, umysłu i ducha. Osoba ciągle się rozwija i jest wewnętrznie zmotywowana, nieustannie wchodzi w interakcje ze środowiskiem, odgrywając różnorodne, zmieniające się w trakcie życia role społeczne. Zgodnie z perspektywą transaktywną, zawsze należy rozpatrywać osobę w konkretnym kontekście. Osoba wyposaża ów kontekst sobą: wiedzą, umiejętnościami, zdolnościami (motorycznymi, sensorycznymi, poznawczymi), doświadczeniem, ale również osobowością, temperamentem, sposobem bycia, kulturą, z której się wywodzi. Osobę charakteryzuje subiektywne patrzenie na rzeczywistość oraz zmienność. Zmiany zachodzące w osobie dotyczą m.in. jej cech, zdolności, umiejętności, sposobu myślenia o sobie i świecie, poczucia własnych możliwości, codziennej rutyny, zwyczajów.
Środowisko
Środowisko wyznacza kontekst dla wykonywania zajęć (occupational performance). Dzieli się na: kulturowe, socjoekonomiczne, instytucjonalne, fizyczne i społeczne. Każde jest równie ważne do rozważenia, przy czym zawsze środowisko jest rozważane z perspektywy osoby. Środowisko nadaje role, wyzwala określone aktywności i determinuje sposób ich wykonania, wymaga pewnych zachowań, np. środowisko kulturowe kształtuje poglądy i sposób postrzegania świata, co w efekcie kształtuje to, jak ludzie myślą o sobie i co chcą robić lub czego się od nich oczekuje (w zależności od stopnia zinternalizowania wartości kulturowych); środowisko socjoekonomiczne wpływa na percepcję możliwości – określenie, co mogę zrobić, czego nie; środowisko społeczne dostarcza wsparcia osobowego, wyzwala motywację, a środowisko fizyczne ściśle wytycza sposoby wykonywania zajęcia. Zarówno osoba, jak i środowisko zmieniają się w czasie. Zmienność może dotyczyć np. wyznawanych wartości, poglądów, ale również warunków życia, statusu społecznego, ekonomicznego, polityki społecznej i innych.
Zajęcie
Ludzie podejmują zajęcia w celu podtrzymania życia, ekspresji oraz spełnienia (satysfakcji). Posiadanie zajęcia jest wewnętrzną potrzebą każdego człowieka. W zależności od etapu życia zajęcia się zmieniają (aspekt czasowy). Dziecko ma narzucony rytm dnia przez rodziców, osoba dorosła jest bardziej niezależna.
Zajęcia są złożone z mniejszych składowych i osadzone w obrębie poszczególnych ról społecznych. Stosowany w modelu podział zajęć obejmuje: role społeczne – zajęcia – zadania – czynności – zdolności (np. rola: pracownik [worker] – zajęcie: dokumentacja wykonanych prac – zadanie: pisanie raportu – czynność: pisanie – zdolności: chwyt, siła mięśni, wytrzymałość, koordynacja wzrokowo-ruchowa, poczucie odpowiedzialności).
Wykonywanie zajęć (occupational performance)
Wykonywanie zajęć to wynik transakcji osoby, środowiska i zajęcia (część wspólna trzech kół przedstawiona na rycinie 1); rezultat tego, co dana osoba w określonym czasie i miejscu w konkretny sposób wykonuje. Jest to dynamiczne doświadczenie (subiektywizm) osoby zaangażowanej w celowe zadania w obrębie środowiska i wymaga od niej wielu umiejętności, m.in. organizacji i doboru zajęć, nadawania priorytetów, ciągłego renegocjowania wizerunku siebie i swoich ról w społeczeństwie – nadawania znaczenia swoim czynom. Obszar wykresu określony jako wykonywanie zajęć świadczy o stopniu