(ryc. 1). Model zostawia terapeucie pełną dowolność, jeśli chodzi o sposób dochodzenia do celu. Może to nastąpić w obrębie interwencji terapeutycznej skierowanej w którąkolwiek składową modelu tj. w osobę, środowisko lub samo zajęcie, gdyż zawsze dojdzie do zmiany w obrębie fit. Jednocześnie model PEO zakłada, że dokładnego zakresu i rodzaju zmiany nie da się przewidzieć.
Model PEO dostarcza ram dla praktyki terapii zajęciowej, pokazuje możliwość używania różnych ścieżek prowadzących do celu, kieruje uwagę na różne konteksty interwencji. Nie towarzyszy mu zbiór narzędzi badawczych czy zbiór wytycznych dla interwencji; to terapeuta decyduje o tym, jakiego narzędzia oraz jakiej ramy odniesienia użyć w procesie terapii zajęciowej.
2.2.2. Canadian Model of Occupational Performance – Engagement (CMOP–E)
Zaprojektowany przez Kanadyjskie Stowarzyszenie Terapeutów Zajęciowych (CAOT – Canadian Assosiation of Occupational Therapists) model został zbudowany na 6 podstawowych poglądach:
1. Ludzie to istoty zajęciowe.
2. Zajęcie ma terapeutyczny potencjał.
3. Zajęcie wpływa na zdrowie i samopoczucie.
4. Zajęcia organizują czas i nadają strukturę codziennemu życiu.
5. Zajęcia nadają życiu znaczenie, kształtują tożsamość.
6. Zajęcia są idiosynkratyczne – konkretne zajęcia wykonywane przez różne osoby będą się od siebie różnić.
Rycina 2. Model CMOP-E.
Zajęcie
Zajęcia to grupy czynności, zadań, które są nazwane, zorganizowane, mają znaczenie i wartość dla jednostki i dla kultury; to mosty łączące osobę ze środowiskiem. Zajęcia są domeną zainteresowania terapeutów zajęciowych. Każde zajęcie wykonywane jest w konkretnym celu: aby zadbać o siebie, zagospodarować czas wolny oraz przyczynić się do rozwoju ekonomicznego, społecznego. Ze względu na cel zajęcia można podzielić na: dbanie o siebie, czas wolny, produktywność.
Osoba
Centralnym aspektem osoby jest jej duchowość (spirituality) rozumiana jako siła życiowa, źródło woli i determinacji, źródło znaczenia, celowości i więzi doświadczanych przez osoby w ich środowisku. Duchowość znajduje się w każdej osobie, jest kształtowana przez środowisko i nadaje znaczenie zajęciom.
Osoba wnosi swój własny, osobowy wkład w każde zajęcie, determinuje je sobą, swoją fizycznością, intelektem, emocjonalnością. Model ten wyróżnia trzy składowe osobowe każdego zajęcia: komponent poznawczy, komponent fizyczny i komponent afektywny.
Model CMOP-E wyróżnia sześć „kategorii” pacjentów: osoby indywidualne, rodziny, grupy, społeczności, organizacje oraz populacje.
Środowisko
Środowiskiem nazywamy to, co nie pochodzi od osoby. Dla uporządkowania tej zewnętrznej przestrzeni, która z jednej strony jest źródłem niewyczerpanych możliwości, a z drugiej może być źródłem ograniczeń, dzieli się ją na:
Środowisko kulturowe – związane z kulturą danej osoby oraz zbiorowości; zawierają się w nim wierzenia, zwyczaje, wartości, wzorce, autorytety, jak również sposoby podejmowania decyzji, sposoby definiowania problemu.
Środowisko fizyczne – związane m.in. z ukształtowaniem terenu, klimatem, architekturą, stosowanymi technologiami, odległościami, warunkami, np. dostępność fizyczna biura, przystanku, rodziny itp.
Środowisko społeczne – to źródło osobistych relacji, związków, które wyzwalają aktywności i nadają im znaczenie. Często tutaj tkwi źródło motywacji lub też źródło problemu i początek interwencji terapeutycznej.
Środowisko instytucjonalne – zawiera elementy prawne i ekonomiczne, m.in. polityka społeczno-ekonomiczna, zagadnienia równości społecznej, relacji pracodawca – pracownik, fundusze przeznaczone na dostosowywanie pomieszczeń do potrzeb osób z niepełnosprawnością itd.
Środowisko to często niedostatecznie wykorzystywane źródło możliwości.
Czym jest terapia zajęciowa według modelu CMOP-E?
Terapia zajęciowa jest nauką i sztuką umożliwiania zaangażowania w codzienne życie poprzez uczestniczenie w zajęciach; umożliwiania ludziom wykonywania takich zajęć, które wzmocnią poczucie zdrowia i dobrego samopoczucia oraz umożliwią sprawiedliwość społeczną w społeczeństwie włączającym, w którym każdy zgodnie z własnym potencjałem będzie mógł uczestniczyć w zajęciach.
Celem terapii zajęciowej jest umożliwienie zaangażowania oraz wykonywania zajęć (occupational performance, occupational engagement). Model ten odróżnia wykonywanie zajęć od zaangażowania w nie, podkreślając, że nie każdy jest w stanie zajęcia wykonywać, ale może się w nie w pełni zaangażować, mogą być one dla niego źródłem spełnienia i satysfakcji. Jako przykład podawana jest historia Ricka i Dicka Hoytów, biorących udział w wielu wydarzeniach biegowych w Stanach Zjednoczonych. Syn (Rick) jeździ na wózku inwalidzkim i jest podczas biegów pchany przez ojca (Dicka). Pomimo że nie wykonuje zajęcia ze względu na brak możliwości fizycznych, to zaangażowanie w nie i czerpana z niego satysfakcja oraz poczucie spełnienia są ogromne.
Wynikiem pracy terapeuty zajęciowego jest zaangażowanie ludzi w codzienne życie, wykonywanie zajęć w optymalny dla osoby sposób, co prowadzi do budowania sprawiedliwości zajęciowej (occupational justice), a poprzez nią – do budowania sprawiedliwości społecznej.
2.2.3. Model of Human Occupation (MOHO)
Model MOHO opracowany został w 1980 r. przez Gary’ego Kielhofnera. Celem tego modelu jest wyjaśnienie aspektów zaangażowania się w zajęcie oraz wyjaśnienie, jakie problemy występują wraz z pojawieniem się choroby lub niepełnosprawności. MOHO koncentruje się na osobie (client centered), jest oparty na dowodach naukowych (evidence based) oraz ma charakter holistyczny. Model MOHO bierze pod uwagę zarówno umysł, jak i ciało, a sposób myślenia pacjenta, jego uczucia oraz wykonywanie czynności odgrywają kluczową rolę w procesie terapeutycznym.
Model ten przedstawia zajęcie jako proces, w którym człowiek porządkuje swój umysł i ciało, a poprzez umysł i ciało porządkuje zajęcie: staje się tym, co robi (tożsamość zajęciowa).
Zajęcie
W modelu MOHO człowiek jest systemem dynamicznym. Elementy tego systemu pracują razem, czego wynikiem jest zależne od kontekstu zachowanie. Zachowanie natomiast zmienia się nieustannie, aby sprostać wymaganiom i możliwościom stawianym przez kontekst.
Zajęcie ludzkie jest złożone i jest podstawą samoorganizacji. Czynności, które człowiek wykonuje każdego dnia, kształtują to, kim naprawdę jest.
Zajęcie jest wynikiem motywacji, wzorców (patterns), zdolności oraz pozostaje pod wpływem środowiska. Wspólne wykonywanie czynności w procesie terapeutycznym przez pacjenta i terapeutę doskonali możliwości, zdolności, umiejętności zajęciowe pacjenta (occupational abilities) oraz kształtuje jego tożsamość zajęciową (occupational identity).
Osoba
O wyborze określonego zajęcia decydują trzy powiązane ze sobą komponenty osobowe:
→ wola