Usposobienie odnosi się do poznawczego/emocjonalnego stosunku wobec zajęcia, takiego jak: zadowolenie, wartości, poczucie kompetencji i inne. Wola ma wpływ na myśli, uczucia i decyzje związane z zaangażowaniem się w czynności, dlatego może być określana jako proces motywacji wyboru tego, co robić.
Wola obejmuje:
→ Wartości (values) – osobiste przekonania i/lub poczucie obowiązku, które skłaniają do zaangażowania i wyboru zajęć uważanych za ważne.
→ Zainteresowania (interests) – związane z uczuciami i emocjami (przyjemność i satysfakcja). Powstają w wyniku pozytywnych doświadczeń lub przewidywania przyjemności związanej z zaangażowaniem się w dane zajęcie.
→ Osobiste uwarunkowania (personal causation) – postrzeganie obecnej i potencjalnej efektywności działań w odniesieniu do możliwości fizycznych i psychicznych. Ta wiedza na temat własnych możliwości jest dynamiczna i ciągle się rozwija.
Przyzwyczajenia (habituation) odnoszą się do procesu, za pomocą którego wykonywana czynność jest uporządkowana (kolejność wykonywania zadań) i wykonana w swój charakterystyczny sposób (wzorzec). Przyzwyczajenia składają się z nawyków i ról, jakie człowiek odgrywa w życiu, które często są niepodatne na zmiany. Nawyki działają na poziomie podświadomości i wpływają na szeroką gamę zachowań. Według MOHO działania osadzone są w rolach społecznych (w pełnym lub częściowym spełnianiu tych ról). Życie codzienne jest splotem nawyków i zajęć związanych z pełnieniem ról społecznych. Te rutynowe zachowania dają poczucie organizacji. Początek choroby lub niepełnosprawności może wymagać zmiany lub wyuczenia nowych przyzwyczajeń.
Zdolność do wykonywania czynności (performance capacity) odnosi się do możliwości fizycznych i psychicznych oraz do przeżytych doświadczeń, które kształtowały sposób wykonywania czynności. Możliwości te uzależnione są m.in. od takich czynników, jak: układ mięśniowo-szkieletowy, układ krążenia i oddechowy, układ nerwowy oraz inne układy fizjologiczne. Obszar zainteresowania MOHO skoncentrowany jest na doświadczeniach życiowych osób niepełnosprawnych oraz sposobu, w jaki osoby te wykonują określone zajęcie.
Środowisko
Model MOHO wyróżnia aspekt fizyczny i społeczno-kulturowy środowiska, które wpływają na motywację, organizację i udział w określonych czynnościach. Model rozważa, czy środowisko ułatwia, czy utrudnia wykonywanie czynności związanych z pracą (work), czasem wolnym (leisure time) oraz z czynnościami związanymi z dbaniem o siebie (self-care). Różne środowiska będą miały różny wpływ na każdego człowieka.
Wykonywanie zajęć (occupational performance)
Nawiązuje do aktualnego procesu zaangażowania osoby w zajęcie, co może być opisane z perspektywy komponentów osobowych i nieustannie zmieniającego się środowiska zewnętrznego.
Model MOHO ma wiele środków, które mogą być stosowane przez terapeutów zajęciowych w praktyce. Korzystając z odpowiedniej wiedzy i umiejętności, terapeuci mogą angażować pacjentów w zajęcia, zwiększać lub utrzymywać ich motywację, zmieniać lub reorganizować wzorce i role społeczne oraz zwiększać możliwości wykonywania określonych czynności, poprawiając ich jakość życia.
2.2.4. Model Kawa
Twórcą modelu Kawa (z jap. rzeka) jest Michael Iwama – terapeuta zajęciowy, Japończyk mieszkający w Kanadzie. W przeciwieństwie do modeli zachodnich, podkreślających silne wartości i niezależność jednostki, model Kawa koncentruje się na charakterystycznym dla kultury Wschodu zbiorowym wspólnym interesie i harmonii między pacjentem a środowiskiem. W modelu tym osoba stanowi nierozerwalną część większej całości, a jej działania i doświadczenia nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od niej. Model używa rzeki jako metafory przepływu życia – historii życia pacjenta.
W górach, gdzie rzeka ma początek, mówi się o początku życia, narodzinach; na dole, tam, gdzie wpada do morza lub jeziora, mówi się o końcu życia, śmierci. Przebieg rzeki uzależniony jest od elementów, które się w niej znajdują, takich jak woda, skały, kłody oraz dno i brzegi rzeki (ryc. 4).
Rycina 3. Rzeka jako metafora życia.
Woda
Woda (Mizu) przedstawia przepływ życia lub energię życiową. Woda wpływa na wszystkie elementy i struktury rzeki, i odwrotnie. Oznacza to, że życie człowieka jest kształtowane przez środowisko i z nim związane. Osłabienie strumienia życia i energii wskazuje na stan dysharmonii i złe samopoczucie pacjenta.
Skały
Skały (Iwa) przedstawiają problematyczne, trudne do usunięcia okoliczności życia. Każda skała ma unikalne cechy: wielkość, kształt i znajduje się w różnych relacjach z innymi elementami rzeki. Przykładem skały może być choroba, niepełnosprawność lub uraz. W procesie terapeutycznym zadaniem pacjenta jest zidentyfikowanie skał, a zadaniem terapeuty – określenie odpowiedniej strategii interwencji w celu usunięcia lub przesunięcia tej skały. Jeżeli pacjent nie może zidentyfikować skały, może zrobić to jego rodzina lub związana z nim społeczność.
Brzegi i dno rzeki
Brzegi rzeki (Kawa no soku-heki) i dno rzeki (Kawa no zoko) obrazują środowisko. Elementy środowiska (np. fizycznego, społecznego, politycznego czy ekonomicznego) mają wpływ na przepływ wody. Określają kierunek przepływu, głębokość i szerokość rzeki, kształt oraz strumień wody, przedstawiając środowiskowy kontekst osoby. Brzegi rzeki mogą przedstawiać najważniejszych członków środowiska społecznego pacjenta, np. rodzinę, społeczność, kolegów, ukochane zwierzę. Harmonijne relacje umożliwiają bądź zwiększają przepływ. Zwiększony przepływ może przesunąć skały i stworzyć nowe miejsca przepływu wody. Według modelu siłą napędową człowieka jest połączenie i dzielenie się wspólnymi społecznymi wartościami z całą grupą społeczną, do której przynależy.
Rycina 4. Przykładowy rozkład elementów w modelu Kawa.
Kłody
Kłody (Ryboku) symbolizują kapitał ludzki, niematerialne i materialne zasoby ludzkie, takie jak: umiejętności, charakter, osobowość, wartości, rodzina, przyjaciele, pieniądze. Zasoby te mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie na okoliczności. Kłody są bardzo ważnym elementem w procesie terapeutycznym, ponieważ mogą być użyte do usunięcia skał, zwiększając przepływ wody i przywracając harmonię.
W modelu Kawa zajęcie jest przedstawiane metaforycznie jako przestrzeń pomiędzy przeszkodami w rzece (sukima). Przestrzenie te stanowią potencjalne kanały przepływu życia, a w procesie terapeutycznym dają możliwość (zarówno terapeucie, jak i pacjentowi) rozważania i rozwiązywania problemów na wielu poziomach. Przestrzenie pomiędzy skałą a środowiskiem mogą przedstawiać stan zdrowia lub odgrywanie ważnych ról społecznych. Celem terapeuty zajęciowego jest ułatwienie bądź też umożliwienie przepływu poprzez wprowadzenie harmonii pomiędzy wszystkimi elementami.
Model KAWA jest wyjątkowy, ponieważ nie określa sposobów rozwiązania problemów, ale zachęca do poszukiwań