1.1. Nicolas Andry (1658–1742) uważany powszechnie za „ojca ortopedii”.
Rycina 1.2. Ilustracja tytułowa pierwszego podręcznika ortopedii – „L’Orthopedie”.
● Współczesna ortopedia wywodzi się z kilku źródeł:
○ Pierwszym były ortopedyczne zakłady lecznicze, w których zapoczątkowano systematyczne stosowanie aparatów i innych urządzeń korygujących. Jeden z najwcześniejszych tego typu zakładów założył w 1779 r. w miejscowości Orb w Szwajcarii Jean-André Venel.
○ Drugim źródłem w rozwoju ortopedii była szeroko propagowana przez Niemców W. Heidenreicha i J.G. Metzgera (1838–1909) oraz Szwedów Henrika Linga (1776–1839) i Gustava Zandera (1835–1920) gimnastyka lecznicza.
○ Trzecim jest indywidualny wkład wielu wybitnych lekarzy, których nazwiska są przywoływane do dzisiaj.
Rycina 1.3. Historia ortopedii na osi czasu
● Hipokrates z wyspy Kos (ur. około 460 r. p.n.e.) opisał rozmaite sposoby leczenia zniekształceń ludzkiego ciała w swoim dziele Corpus Hippocraticum, które przyniosło mu sławę i miano „ojca medycyny” (ryc. 1.3).
● W II w. n.e. grecki lekarz Galen w swoim dziele Ars parva podaje nie tylko szczegółowe opisy złamań kości i zwichnięć, ale dokonuje też pewnej systematyki deformacji, wprowadzając do terminologii medycznej takie pojęcia, jak: skolioza, kifoza, lordoza i kolano koślawe.
● Duże znaczenie dla rozwoju ortopedii miała praca angielskiego lekarza Francisa Glissona (1660), konstruktora pętli wyciągowej za głowę, stosowanej w niektórych złamaniach kręgosłupa szyjnego, a także uszkodzeniach krążka międzykręgowego.
● W 1779 r. Anglik Percivall Pott opublikował artykuł o gruźlicy kręgosłupa i sposobach jej leczenia. Kifotyczne zniekształcenia kręgów (garb gruźliczy) spotykane w tej chorobie noszą do dziś nazwę „choroby Potta”.
● Nowoczesny opatrunek gipsowy z zastosowaniem okrężnych opasek wprowadził flamandzki lekarz Antonius Mathijsen (1852), a szeroko rozpowszechnił w unieruchamianiu złamań podczas wojny krymskiej (1854) rosyjski chirurg polowy Nikołaj I. Pirogow.
● Konkurencyjnym do „gipsowego” sposobem leczenia złamań kości kończyn stały się wszelkiego rodzaju szyny, z których największe uznanie zyskała szyna zastosowana w 1875 r. przez Allana Thomasa z Liverpoolu.
● Sławą ortopedii niemieckiej był na przełomie wieków Albert Hoffa z Würzburga, który w 1890 r. wykonał pionierską operację pogłębienia panewki stawowej we wrodzonym zwichnięciu biodra u dzieci.
● Wprowadzone jeszcze w dobie przedantyseptycznej przez szkockiego chirurga Jamesa Syme’a resekcje stawów, szczególnie w przykurczach gruźliczych (1831), pozwoliły uniknąć wielu amputacji kończyn.
● Dość wcześnie zorientowano się, że technika operacyjnego leczenia kości wymaga ścisłej aseptyki, której zasady opracował w 1894 r. William Lane.
● Stopniowe wprowadzanie zasad antyseptyki, rozwój anestezjologii (William Thomas Green Morton, 1846), odkrycie przez Wilhelma Roentgena promieni X (1895) i antybiotyków (Aleksander Fleming, 1928) wpłynęły na rzeczywisty progres chirurgii ortopedycznej.
● Leczenie złamań wyciągiem kostnym stało się możliwe dopiero po zastosowaniu metalowych drutów przez Fritza Steinmanna (1907) i Martina Kirschnera (1909). W późniejszym okresie Gerhard Küntscher zastosował gwóźdź do zespoleń złamań śródszpikowych (głównie kości udowej).
● Wymiana stawów (biodra, kolana, stawu skokowo-goleniowego, barku, łokcia, stawów międzypaliczkowych i krążków międzykręgowych) stała się największym wkładem ortopedów w rozwój chirurgii w XX stuleciu (od 1943).
● Pierwszy skuteczny gorset w nieoperacyjnym leczeniu skoliozy zastosował w 1946 r. Walter Blount z Milwaukee, a inny Amerykanin, Russell A. Hibbs, wykonał w 1911 r. pierwsze tylne operacyjne usztywnienie kręgosłupa dotkniętego procesem gruźliczym.
● W 1962 r. Paul Harrington z Houston w Teksasie użył do korekcji bocznego skrzywienia kręgosłupa metalowego pręta dystrakcyjnego, który zrewolucjonizował technikę operacyjną, stosowaną z pewnymi modyfikacjami do dzisiaj.
● Współczesne instrumentarium kręgosłupa z użyciem haków i śrub przeznasadowych pozwoliło na korekcję skoliozy w trzech płaszczyznach (Yves Cotrel i Jean Dubousset, 1972).
● Operację przepukliny krążka międzykręgowego po raz pierwszy przeprowadzili Amerykanie William Mixter i Joseph Barr w 1934 r.
● Na początku XX stulecia Alessandro Codivilla z Bolonii dokonał operacyjnego wydłużenia kończyny dolnej. Rosyjski ortopeda Gawriił A. Ilizarow z Kurganu w 1954 r. opracował nową metodę wydłużania i korekcji kończyn opartą na opisanym przez siebie zjawisku osteogenezy dystrakcyjnej.
● Dynamiczny rozwój ortopedii polskiej datuje się od 1923 r., kiedy to w Poznaniu powstała pierwsza uniwersytecka Katedra Ortopedii, z jej kierownikiem prof. Ireneuszem Wierzejewskim (1881–1930). Klinika mieściła się w Poznańskim Zakładzie Ortopedycznym im. Bolesława Saturnina Gąsiorowskiego, uruchomionym przez Wierzejewskiego w 1913 r.
A co przyniesie najbliższa przyszłość? Prawdopodobnie zmieni nasz punkt widzenia, a w związku z tym i postępowanie w wielu przypadkach, w innych nadal będą trwały naukowe poszukiwania.
Piśmiennictwo.
Zalecana literatura rozszerzająca
Księga Pamiątkowa w 85-lecie Ortopedii Poznańskiej 1913–1998, pod red. A. Łempickiego, Oddział Poznański PTOiTr, Poznań 1998.
Księga Pamiątkowa w 90-lecie Ortopedii Poznańskiej 1913–2003, pod red. A. Łempickiego, Oddział Poznański PTOiTr, Poznań 2003.
Nowakowski A., 100 lat Ortopedii Polskiej (1913–2013), Wydawnictwo Exemplum, Poznań 2013.
2. Mianownictwo
AKRONIMY I SKRÓTY
(orthopaedic nomenclature)
MAREK JÓŹWIAK, MACIEJ BRĘBOROWICZ
Obowiązujące zasady stosowania precyzyjnych, jednoznacznych określeń opisujących stany i zjawiska kliniczne narzucają konieczność stopniowego odchodzenia od używania jedynie nazw łacińskich bądź polskich. Gwałtowny rozwój ortopedii, wprowadzanie nowych technologii i procedur medycznych zmusza niejako do adaptowania nazewnictwa anglojęzycznego. Najistotniejsze dla właściwego porozumiewania się jest stosowanie precyzyjnie określonych pojęć. Ich wspólne, często łacińskie bądź angielskie pochodzenie ułatwia wprowadzanie do słownika medycznego. Poniżej umieszczono zbiór najczęściej stosowanych w ortopedii i rehabilitacji pojęć obcojęzycznych i polskich z wytłumaczeniem ich znaczenia.
abbreviatio (łac.) – skrócenie, skrót
– tendinis (łac.) – skrócenie ścięgna
abductio (łac.) – ustawienie w odwiedzeniu od linii pośrodkowej ciała, czynność odwodzenia, abdukcja
ablatio (łac.) – odjęcie, usunięcie, amputacja
abrachia (łac.) – brak ramienia
abruptio (łac.) – oderwanie