A. Ciastek, Warszawa 2006]; J.F.V. Keiger, Raymond Poincaré, Cambridge 1997, s. 194–195.
6
K.M. Wilson, The Imbalance in British Documents on the Origins of the War, 1898–1914. Gooch, Temperley and the India Office [w:] Forging the Collective Memory…, op. cit., s. 230–264, tutaj s. 231. Por. w tym samym tomie K.M. Wilson, Introduction. Governments, Historians and “Historical Engineering”, s. 1–28, zwłaszcza s. 12–13.
7
B. Schwertfeger, Der Weltkrieg der Dokumente. Zehn Jahre Kriegsschuldforschung und ihr Ergebnis, Berlin 1929. Bardziej ogólnie o tym problemie zob. S. Zala, Geschichte unter der Schere…, op. cit., zwłaszcza s. 31–36, 47–91, 327–338.
8
T. von Bethmann Hollweg, Betrachtungen zum Weltkriege, Bd. 1–2, Berlin 1919, zwłaszcza Bd. 1, s. 113–184; S.D. Sazonov, Les Années fatales, Paris 1927; R. Poincaré, Au service de la France – neuf années de souvenirs, t. 1–10, Paris 1926–1933, zwłaszcza t. 4: L’Union sacrée, s. 163–431. Bardziej szczegółowe, ale niekoniecznie bardziej odkrywcze omówienie kryzysu przez byłego prezydenta zob. R. Gerin, Les responsabilités de la guerre: quatorze questions, par René Gerin … quatorze réponses, par Raymond Poincaré, Paris 1930.
9
E. Grey, Twenty-Five Years: 1892–1916, London1925.
10
B.E. Schmitt, Interviewing the Authors of the War, Chicago 1930.
12
L. Albertini, The Origins of the War of 1914, vol. 2, Oxford 1953, s. 40. Magrini pracował na polecenie włoskiego historyka Luigiego Albertiniego.
13
D. Spring, The Unfinished Collection. Russian Documents on the Origins of the First World War [w:] Forging the Collective Memory…, op. cit., s. 63–86.
14
J.W. Langdon, July 1914: The Long Debate, 1918–1990, Oxford 1991, s. 51.
15
Byłoby bezcelowe przedstawiać w tym miejscu jakąś próbkę tej literatury. Użyteczne omówienia tej debaty i jej historii zob. J.A. Moses, The Politics of Illusion: The Fischer Controversy in German Historiography, London 1975; A. Mombauer, The Origins of the First World War: Controversies and Consensus, London 2002; W. Jäger, Historische Forschung und politische Kultur in Deutschland. Die Debatte um den Ausbruch des Ersten Weltkriegs 1914–1980, Göttingen 1984; J.W. Langdon, July 1914…, op. cit.; idem, Emerging from Fischer’s Shadow: Recent Examinations of the Crisis of July 1914, „The History Teacher”, listopad 1986, vol. 20, no. 1, s. 63–86; J. Joll, The 1914 Debate Continues: Fritz Fischer and His Critics, „Past & Present” 1966, vol. 34, no. 1, s. 100–113 oraz odpowiedź w: P.H.S. Hatton, Britain and Germany in 1914: The July Crisis and War Aims, „Past & Present” 1967, vol. 36, no. 1, s. 138–143; K.H. Jarausch, Revising German History. Bethmann Hollweg Revisited, „Central European History” 1988, vol. 21, no. 3, s. 224–243; S.R. Williamson, E.R. May, An Identity of Opinion. Historians and July 1914, „Journal of Modern History”, czerwiec 2007, vol. 79, no. 2, s. 335–387; J. Winter, A. Prost, The Great War in History. Debates and Controversies, 1914 to the Present, Cambridge 2005.
16
Na temat „ozdobności” zob. D. Cannadine, Ornamentalism. How the British Saw Their Empire, London 2002. Doskonały przykład takiego dystansującego się podejścia do świata sprzed 1914 roku zob. B. Tuchman, Proud Tower. A Portrait of the World before the War, 1890–1914, London 1966 [wyd. pol. Wyniosła wieża: świat przed pierwszą wojną 1890–1914, tłum. J. Zawadzka, Warszawa 2014]; B. Tuchman, August 1914, London 1962 [wyd. pol. Sierpniowe salwy, tłum. M.J. Michejda, A. Michejda, Warszawa 2014].
17
R.F. Hamilton, H. Herwig, Decisions for War 1914–1917, Cambridge 2004, s. 46.
18
S. Budinow, Bałkanskite wojni (1912–1913). Istoriczeski priedstawi w sistiemata na nauczno-obrezowatielnata komunikatsija, Sofia 2005, s. 55.
19
Zob. zwłaszcza: H. Afflerbach, The Topos of Improbable War in Europe before 1914 [w:] An Improbable War? The Outbreak of World War I and European Political Culture before 1914, red. H. Afflerbach, D. Stevenson, Oxford 2007, s. 161–182 oraz wprowadzenie redaktorów do tego samego tomu, s. 1–17.
20
Obecnie w byłym pałacu przy ulicy Dragoslava Jovenovicia mieści się Rada Miejska.
21
Sir George Bonham do markiza Lansdowne, telegram (kopia), Belgrad, 12 czerwca 1903, TNA, FO 105/157, karta 43.
22
W pierwszych tygodniach po królobójstwie po Belgradzie krążyły sprzeczne ze sobą relacje na ten temat, ponieważ różne osoby usiłowały ukryć najbardziej obciążające je szczegóły lub zminimalizować albo wyolbrzymić swoją rolę w spisku. Szczegółowe i pochodzące z dobrych źródeł wczesne doniesienia prasowe na temat wydarzeń z 10 i 11 czerwca zob. „Neue Freie Presse z 12 czerwca (s. 1–3) i z 13 czerwca 1903 (s. 1–2). Raporty brytyjskiego posła są szczególnie cennym źródłem wśród stale przybierającego na sile potoku pogłosek. Por. TNA, FO 105/157, „Servia. Coup d’Etat. Extirpation of the Obrenovitch dynasty & Election of King Peter Karageorgević. Suspension of diplomatic relations with Servia June 1903”. Por. W.S. Vucinich, Serbia Between East and West. The Events of 1903–1906, Stanford 1954, s. 55–59. Miarodajne opisy w literaturze przedmiotu zob. S. Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenovića, d. 3, Beograd 1936, s. 359–362; D. Vasić, Devetsto treća (majski prevrat) prilozi za istoriju Srbije od 8. jula 1900. do 17. januara 1907, Beograd 1925, s. 75–112; R. West, Black Lamb and Grey Falcon. A Journey through Yugoslavia, London 1955, s. 11–12, 560–564.
23
D. MacKenzie, Apis: The Congenial Conspirator. The Life of Colonel Dragutin T. Dimitrejević, Boulder 1989, s. 26; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, New Brunswick 1974, s.44.
24
D. McKenzie, Apis…, op. cit., s. 29.
25
Zob. np. ustępy z dziennika Vukašina Petrovicia opisujące rozmowę z Aleksandrem Obrenowiczem, cyt. za: V. Georgevitch, Das Ende der Obrenovitch. Beiträge zur Geschichte Serbiens 1897–1900, Leipzig 1905, s. 559–588.
26
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 9.
28
B. Vranesević, Die Aussenpolitischen Beziehungen zwischen Serbien und der Habsburgermonarchie [w:] Die Habsburgermonarchie 1848–1918, Bd. VI/2, red. A. Wandruszka, P. Urbanitsch, Wien 1993, s. 319–386, tutaj s. 336–337.
29
Zob. „The Times”, 7 kwietnia, s. 3, no. 37048, kol. B; 23 kwietnia, no. 37062, kol. A.
30
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 21; G. Stokes, The Social Role of the Serbian Army before World War I: A Synthesis [w:] War and Society in Central Europe 1740–1920,
