Lunatycy. Christopher Clark

jakie dominowały w Berlinie. „Czasy, kiedy Niemcy jednemu ze swoich sąsiadów pozostawiały ziemię, drugiemu morze, a dla siebie rezerwowały tylko niebo, kiedy panowała czysta filozofia – te czasy minęły – oświadczył. – Nie chcemy nikogo stawiać w cieniu, ale również domagamy się naszego miejsca pod słońcem”444.

      Przez pewien czas słowo Weltpolitik wydawało się odzwierciedlać atmosferę panującą wśród niemieckiej klasy średniej i w poważnych tytułach prasowych o tendencjach nacjonalistycznych. Termin ten zdobył sobie taki rozgłos, ponieważ zawierał w sobie tak wiele ówczesnych aspiracji. Weltpolitik oznaczała dążenie do rozszerzenia rynków zbytu dla własnego eksportu (w czasach, gdy poziom wzrostu eksportu zmniejszał się). Oznaczała ucieczkę od ograniczeń kontynentalnego systemu sojuszy ku działaniom na szerszej arenie światowej. Wyrażała apetyt na prawdziwie ogólnokrajowe projekty, które pomogłyby związać ze sobą różne regiony Cesarstwa Niemieckiego, i odzwierciedlała niemal powszechne przekonanie, że Niemcy, ten spóźniony uczestnik imperialnej uczty, będą musiały nadrobić straty, jeśli chciały zyskać sobie szacunek pozostałych mocarstw. Chociaż Weltpolitik kojarzyła się ze wszystkimi tymi rzeczami, nigdy tak naprawdę nie nabrała trwałego i dokładnego znaczenia445. Nawet Bernhard von Bülow, któremu powszechnie przypisuje się ustanowienie z Weltpolitik przewodniej zasady niemieckiej polityki zagranicznej, nigdy nie wyjaśnił ostatecznie, czym ona była. Jego sprzeczne wypowiedzi na ten temat sugerują, że była ona niewiele więcej niż starą polityką „wolnej ręki”, tyle że z powiększoną flotą i w bardziej bojowym nastroju. „Oczekuje się po nas prowadzenia Weltpolitik – narzekał w swoim dzienniku były szef Sztabu Generalnego generał Alfred von Waldersee w styczniu 1900 roku. – Gdybym tylko wiedział, co to oznacza”446.

      Stosownie do tego konkretne osiągnięcia Weltpolitik po 1897 roku były skromne, zwłaszcza jeśli porównamy je z imperialną drapieżnością Stanów Zjednoczonych w tych samym latach: podczas gdy Niemcy zajęli Mariany i Karoliny, połowę archipelagu Samoa oraz mały przyczółek w Kiaoczou na wybrzeżu Chin, Stany Zjednoczone prowadziły w 1898 roku wojnę przeciwko Hiszpanii o Kubę, w wyniku której zdobyły również Filipiny, Portoryko i Guam; w tym samym roku sformalizowały swoje panowanie na Hawajach; w latach 1899–1902 walczyły w straszliwej kolonialnej wojnie na Filipinach, która kosztowała życie od pół miliona do siedmiuset pięćdziesięciu tysięcy miejscowych mieszkańców; pozyskały w 1899 roku część wysp Samoa; a następnie wybudowały kanał przecinający przesmyk środkowoamerykański, tworząc tam Strefę Kanału Panamskiego stanowiącą de facto protektorat amerykański zgodnie z deklaracją sekretarza stanu, który stwierdził, iż było to „praktycznie suwerenne” terytorium na kontynencie południowoamerykańskim447. Kiedy Bülow pisał w radosnym tonie do kajzera Wilhelma II, że „ta zdobycz zachęci obywateli i marynarkę wojenną do dalszego podążania w ślad za Waszą Wysokością po ścieżce, która prowadzi do światowej potęgi, wielkości i wiecznej chwały”, miał na myśli przejęcie przez Niemcy bezwartościowego pod względem ekonomicznym i strategicznym archipelagu Karolinów na Pacyfiku!448 Nic dziwnego, że niektórzy historycy doszli do wniosku, iż niemiecka Weltpolitik powstała przede wszystkim z myślą o konsumentach krajowych: jako środek służący umocnieniu solidarności narodowej, obciążający Reichstag długoterminowymi zobowiązaniami budżetowymi, zmniejszający oddziaływanie dysydenckich poglądów politycznych, takich jak socjaldemokracja, a w ten sposób umacniający dominację istniejących elit przemysłowych i politycznych449.

      Być może najbardziej istotnym mankamentem polityki niemieckiej w okolicach roku 1900 była nieumiejętność dostrzeżenia tego, jak szybko otoczenie międzynarodowe zmieniało się na niekorzyść Niemiec. W pierwszych latach XX wieku wśród niemieckich decydentów utrzymywało się przekonanie, że globalne napięcia między Imperium Brytyjskim i Rosją nadal będą gwarantować Niemcom pewną swobodę manewru. W krótkiej perspektywie skupiali się oni na zachowaniu dobrych relacji z Petersburgiem. Z kolei na dłuższą metę sądzili, że ciężar sprzeciwiania się Rosji i rozbudowa niemieckiej floty zmuszą Wielką Brytanię do szukania lepszych stosunków z Berlinem.

WIELKI PUNKT ZWROTNY?

      W nocy z 8 na 9 lutego 1904 roku flota dowodzona przez admirała Togo Heiachiro zaatakowała i zatopiła rosyjskie pancerniki zakotwiczone w Port Artur u wybrzeży Chin, rozpoczynając w ten sposób wojnę rosyjsko-japońską. Japończycy rozpoczęli ten konflikt, ale Rosjanie ich do tego sprowokowali. Przez poprzednie dziesięć lat car i jego najważniejsi doradcy byli wręcz zahipnotyzowani perspektywą zbudowania ogromnego imperium wschodnioazjatyckiego. Rosjanie stale parli naprzód, zapuszczając się coraz dalej do północnych Chin, na półwysep Liaotung i do północnej Korei, naruszając w ten sposób japońską strefę wpływów. Wykorzystali powstanie bokserów w latach 1898–1901 (które samo było częściowo skutkiem rosyjskiego najazdu na Chiny) jako pretekst do wysłania do Mandżurii stu siedemdziesięciu siedmiu tysięcy żołnierzy rzekomo w celu ochrony swych linii kolejowych. Po upadku powstania Rosja zignorowała żądania innych mocarstw domagających się wycofania jej wojsk z Chin. Na początku 1903 roku było już jasne, że Rosjanie zamierzają okupować Mandżurię w nieskończoność. Powtarzane wielokrotnie prośby ze strony Japonii o formalne wyznaczenie rosyjskich i japońskich stref wpływów odpowiednio w Mandżurii oraz Korei były zbywane przez Petersburg.