was die mense vir wie Beck so lekker gesing het: “I’m a loser, baby, so why don’t you kill me?”
Die wortel van hierdie houding van Generasie X, gebore tussen 1965 en 1975, vind jy volgens die Amerikaanse popfilosoof Chuck Klosterman treffend weerspieël in The Empire Strikes Back (1980) – die (destyds) tweede fliek in George Lucas se Star Wars-reeks. Daardie rolprent, waarin die goeie ouens nie net romanties nie maar ook polities verloor, is integraal aan die X’ers se lewensuitkyk, meen Klosterman in sy spitsvondige essaybundel Sex, Drugs and Cocoa Puffs – A Low Culture Manifesto (2003).
Luke Skywalker was volgens hom die oorspronklike X’er. Later, in ons twintigs, wou ons die koel-ironiese smokkelaar-huursoldaat Han Solo wees, maar ons het die neulerige, opreg gewroegde Skywalker reeds as kinders verinnerlik. Wanneer jy as agtjarige The Empire Strikes Back sien, is die slot verpletterend. In daardie “lightsaber”-tweegeveg aan die einde word Luke deur Darth Vader verneder – “Darth Vader beats Luke the way Ike used to beat Tina [Turner].” Luke is ’n held wat veg teen elke ideologie wat hy haat, pak slae kry en aan die einde van sy nederlaag deur Vader vertel word: “I am your father”.
In hierdie toneel stel Luke se aartsvyand-vader hom voor ’n keuse: Hy kan aanhou om ’n waarskynlik hopelose oorlog te voer, of hy kan sy beginsels verraai en by sy pa aansluit in ruil vir skouspelagtige sukses.
“Vele jong gegradueerdes,” skryf Klosterman, “staan voor ’n soortgelyke keuse, en dié wat as ‘verantwoordelik’ beskou word, slaan noodwendig die laasgenoemde weg in. Maar ’n agtjarige sal nooit uitverkoop nie. […] En wat fassinerend is van die X’ers is dat soveel van hulle wel probeer het om getrou aan hul beginsels te bly.”
Alles wat destyds oor die X’ers geskryf is – positief én negatief – was waar, meen Klosterman:
“Mense in hul twintigs het in die 1990’s die tradisionele Amerikaanse leefstyl verwerp omdat (a) hulle slim genoeg was om te besef daardie waardes is onbevredigend en (b) hulle bleddie lui was. Mense in hul twintigs het in die 1990’s ’n album soos Nirvana se Nevermind omhels omdat (a) dit ’n aanklag teen die sinloosheid van die Reagan-era-paradigma was en (b) dit eenvoudig gerock het. Mense in hul twintigs was in die 1990’s oorwegend terneergedruk oor die toekoms, hoofsaaklik omdat (a) hulle geweet het daar min is om na uit te sien en (b) omdat hulle so graag obsessief in die oë van hul eie selfgesentreerde weltschmerz gestaar het.”
Maar dis nou twee dekades later en ek’s seker daardie fiktiewe Cathy word nes al my ou vriende en nes hul ouers voor hulle deur die sorge van die lewe verdruk. Rebellie of selfverwesenliking is eintlik nie nou meer ’n opsie is nie – daar is kinders om groot en geleerd te maak, terminale siektes om te vrees, verbande om af te betaal en ouer, brose geliefdes om te versorg en te begrawe.
Dat die oorweldigende, waansinnig komplekse toekoms toe geen grap of roostuin was nie, is duidelik. Wat die blote feit dat ons dit voorspel het, ons in die sak gebring het, is egter nie duidelik nie. Ons het net die fotoalbums wat bewys lewer van die eksotiese backpacker-toere.
Ek het toe wel nie in my ma of pa verander nie – my lewe is baie meer chaoties as hulle s’n ooit was. My pa was ook nooit Darth Vader nie. Die man met die swart suurstofmasker was immers maar net ’n intimiderende pion van die Empire. En daardie Empire van turbokapitalisme en transnasionale korporasies was in my pa se tyd al te magtig om deur enige rebellegroepie of enkele dwarstrekker tot ’n val gebring te word. Al wat die Empire nou nog kan (en waarskynlik gaan) kelder, is sy eie blinde, hulpbronverterende en mensveragtende logika van profyt.
Tot tyd en wyl braai ek dus maar en brom vir die seweuurnuus, soos my pa my geleer het.
DIE GROOTSTE KOMEDIE NOG?
“Ghostbusters is die grootste fliek tot nog toe en nie Star Wars nie,” verklaar die Britse joernalis, TV-persoonlikheid en kultusfiguur Caitlin Moran in haar onderhoudende rubriekbundel Moranthology (2012).
Erg soos ek is oor min of meer enige fliek met Bill Murray in, is dit moeilik om haar stelling ernstig op te neem. Die topverkoperskrywer van How To Be a Woman (2011) het egter ’n paar punte beet.
Sy wys daarop dat Ghostbusters in 1984 $229,2 miljoen (meer as 2 miljard rand) by die loket verdien het, wat dit die mees suksesvolle komedie ooit maak en, beklemtoon sy, komedie is die koning van alle genres. Ja, daar is diegene wat sal redeneer kuns moet klinkende waarhede oor die menslike toestand onthul, en dit kan ook, soms, as dit wil, maar hoeveel diep insigte in die menslike natuur het jy in een leeftyd nodig, vra sy.
“Sodra jy besef niemand het eintlik ’n idee wat hulle besig is om te doen nie en dat liefde geheel en al sinloos kan wees, raak enige verdere insigte in die menslike aard regtig terneerdrukkend.”
Ja, hoe ouer jy word, hoe wilder woed die werklikheid buite én binne jou huisie van strooi. Sekere flieks, musiek en boeke begin dan eerder na tweedehandse trauma as verheldering voel. Ek het juis onlangs die hoogaangeskrewe The Stoning of Soraya M van my PVR afgevee, want ek kon my eenvoudig nie ’n aand voorstel waarop ek kans sou sien om te kyk na die “ware verhaal” van ’n vrou wat gestenig word deur fanatiese godsdienstige fundamentaliste nie. Ek verstaan ook al hoe beter hoekom ons geteisterde mense Leon Schuster se platvloershede en poetse verkies bo die seweuurnuus of die jongste bekroonde dog triestige drama met onderskrifte. Toe my ma ná ’n breinbloeding in die waaksaal gelê het, was Molly en Wors al televisie wat ek en my pa kon verteer.
Dit is eintlik ’n eienaardige fenomeen dat kritici so dikwels net kunswerke wat “gewaagd”, “skrikwekkend” of “gevaarlik” is as noodsaaklik ag. Is hierdie obsessie met gevaar nie bloot ’n luukse wat deur vrede, welstand en oor-opvoeding moontlik gemaak word nie?
Volgens Moran, het ons – veel eerder as insigte in die ongeneeslike ou menslike toestand – “amusante, triviale sêgoed nodig, wat soveel mense moontlik in ’n vertrek so ontspanne en gulhartig moontlik laat voel”.
En in hierdie opsig, reken sy, is Ghostbusters ’n wenner. Wanneer iemand, sê nou, reken jy vang iets onverantwoordeliks aan, veral in die kombuis, sê jy eenvoudig: “Back off, man – I’m a scientist.” Wanneer jy ’n ete voorberei en wonder oor die tafelplasing, onthou: “Never cross the streams.” Wanneer jy met platsakvrinne aansit vir ’n laatnag-wegneemete, lig jy jou blikkie bier en sê: “This magnificent feast represents the last of the petty cash.”
Moran skryf natuurlik spottenderwys, maar dit is dikwels flieks met die mees aanhaalbare dialoog wat die grootste kultusaanhang geniet. ’n Goeie aanhaling, veral wanneer dit effe absurd buite konteks ingespan word, skep nie net ’n gesellige atmosfeer nie – dit verleen ook ’n tikkie waardigheid aan die aanhaler en laat hom/haar ’n oomblik in beheer voel van ’n lewe wat die meeste van ons gereeld oorweldig en magteloos laat steier.
Maar Ghostbusters is nie in hierdie opsig die grootste komedie ooit nie. Daardie eer moet die Coen-broers se meesterstuk The Big Lebowski (1998) toekom. Tussen The Dude (gespeel deur Jeff Bridges) en sy kegelbal-kameraad Walter (John Goodman) is daar genoeg aanhalings om hierdie hele vreemde lewe met waardigheid op sy plek te sit. In Amerika kan ’n mens selfs as ’n Dudist-priester kwalifiseer en mag jy daarna mense in die huwelik bevestig. (Google gerus “Dudeism” of “The Church of the Latter-Day Dude” as jy wil sien hoe ernstig sommige mense dié storie opneem.)
Want die Dude en sy onambisieuse kegelbalmal vriende het ’n semi-Taoïstiese, half-hippierig-gelate antwoord op alles.
Wanneer iemand jou aan die strot wil gryp en jou intiem persoonlik beledig, antwoord jy rustig: “Yeah, well, you know, that’s just, like, your opinion, man.”
Wanneer dit tyd is om grense neer te lê – privaat of by die werk – sit jy jou sonbril op en sê: “I do mind, the Dude minds. This will not stand, ya know, this aggression will not stand, man.” Of jy haal vir Walter aan: “This is not ’Nam. This is bowling. There are rules.”
Wanneer konflik onafwendbaar bly, onthou jy Walter se woorde aan die stomme Donny (Steve Buscemi): “Pacifism is not something to hide behind.”
Wanneer die pôpô die goedkoop tafelwaaier op jou bedkassie tref, gebruik