asem wat kort word in sy keel. Hy doen dit sag, want Sarah staan styf teen hom aan. Hy durf nie na haar kyk nie; al voel hy haar ril.
Die gids wys na betonversperrings wat voor elk van die kelderverdiepings se vensters gebou is. “Dit was om te verhinder dat die gevangenes in die kelderverdiepings na buite kon kyk.”
“Maar hulle sou tog kon hóór wat gebeur!” roep ’n vrou ontsteld uit.
“Hulle sou,” sê die gids gedemp. “Ek wil net sê dat een van hierdie selle dié is waar vader Maximilian Kolbe, die Poolse priester wat aangebied het om die plek van ’n veroordeelde Pool in te neem, gelaat is om van honger en dors te sterf.”
“Vertel vir ons die storie,” vra ’n man in die groep wat dit kennelik al gehoor het.
Die gids glimlag toegewend.
“Daar was ’n reël hier in Auschwitz waarmee die Nazi’s enigeen wou ontmoedig wat die gedagte gehad het om te ontsnap. As iemand wel daarin geslaag het om weg te kom, is tien ander in sy barak uit vergelding doodgeskiet. In 1941 het ’n man skynbaar uit vader Kolbe se kelderverdieping ontsnap. Die aaklige ironie van die storie is dat die lyk van die sogenaamde ontsnapte later in een van die kamp se latrines gevind is. Verdrink. Daar was dus geen rede vir die verskriklike vergelding nie. Maar ál die ander mans in die kelderverdieping is nietemin na buite geneem.”
Die jong gids trek haar asem in en roep toe dramaties so hard dat almal ruk van die skrik.
“‘Die vlugteling kan nie gevind word nie! Julle gaan hiervoor betaal! Tien van julle sal in die bunker sonder kos of water toegesluit word tot julle dood is!’” Haar stem keer terug na normaal. “So het kommandant Karl Fritzsch geskree.”
Haar gesig verkleur voor sy verder vertel: “Natuurlik het dit die gevangenes met angs vervul. Hulle het geweet ’n paar dae in daardie vertrek sonder kos en water laat jou binnegoed opdroog en jou brein soos vuur brand.”
Die mense luister stil.
“Die tien mans is uitgesoek. Een van hulle was Franciszek Gajowniczek. Hy was daar omdat hy die Poolse ondergrondse beweging gehelp het. Hy kon homself nie keer nie en het wanhopig uitgeroep,” weer die dramatiese stem: “‘My arme vrou! My arme kinders! Wat sal van hulle word?’
“Toe vader Maximilian die verskriklike kreet hoor, het hy stil vorentoe gestap. ‘Ek is ’n Katolieke priester,’ het hy gesê, ‘ek sal in sy plek gaan. Ek is oud. Hy het ’n vrou en kinders.’”
Die man wat die storie aangevra het, kan nie langer stilbly nie. “Toe die kommandant hom hoor praat, het hy gegil: ‘Wat sê die Poolse vark daar?’”
Die gids glimlag flou. “Dis reg. Vader Maximilian het natuurlik Pools gepraat. Hy het hier gesterf, terwyl Franciszek Auschwitz oorleef het.”
Hulle stap nog verby Blok 21 met die effens verweerde aanduiding bo die ingang: Chirurgische-Abt. Eintritt Verboten.
“Hier is baie van die grusame eksperimente op mense uitgevoer,” vertel die gids voor hulle verder gaan.
Verby die paradegrond waar die gevangenes baie ure op aandag moes staan om oor en oor getel te word, stap die toergroep. In reën, in sneeu, in die blakende son, dag vir dag moes hulle daar aantree. Die galg waar mense ten aanskoue van die hele kamp opgehang is. Ná die Neurenberg-verhore is die kampkommandant ook hier gehang.
Van daar stap hulle terug na die toerbussie om na Birkenau te ry.
Dit duur dan ook beswaarlik vyf minute voor hulle daar aankom. Hulle stap deur die ingang en ’n ent langs die spoorlyn op. Toe hulle omdraai en terugkyk, lê die so bekende toneel van Birkenau voor hulle. Die rooi baksteenpoort met sy toring bo-oor die deurgang vir die treine en die spoorlyn met die verweerde dwarslêers wat daarvandaan na die Birkenau-kamp lei. Weer klik die kamera’s onafgebroke.
Die groep loop met die grondpad verder. Onder hul voete knars die gruis in die stilte. Verder op langs die spoorlyn staan daar een van die houtspoorwaens waarin die gevangenes vervoer is. Daar is hier en daar gleuwe tussen die houtsparre waardeur dié wat daar teenaan gestaan het, miskien ’n bietjie vars lug sou kon inasem.
“Daar was ongeveer 70 tot 80 mense in een wa,” verduidelik die gids, “vir dae lank.”
“Daar kan mos nie so baie bankies inpas nie!” sê ’n seuntjie, verleë teen sy ma aangedruk.
“Daar was nie bankies in nie. Hulle moes op die grond sit, styf op mekaar. Of staan,” antwoord die gids oor haar mikrofoontjie.
“Daar’s nie vensters nie,” sê die kind weer sag.
Niemand antwoord hom nie en die groep stap sonder om te praat verder.
Kort daarna staan hulle voor die swart verbrande ruïnes van die krematorium. Hulle luister na die klein blonde gids se afgryslike relaas. Behalwe vir hierdie een, was daar ook nog drie ander krematoriums in Birkenau. Toe dit begin duidelik word dat die Duitsers die oorlog verloor, het die kampkommandant in November 1944 die opdrag gegee dat die gaskamers en krematoriums vernietig moes word,” vertel sy. “Op 20 Januarie 1945 het die SS alles opgeblaas wat nog oorgebly het. Hulle het alles probeer vernietig wat kon verklap wat daar gebeur het. Die een waarvoor ons nou staan, Krematorium II, was tussen Maart 1943 en November 1944 in gebruik. Dit het ’n gaskamer bevat en vuuroonde om lyke te verbrand.”
“Altesaam vyfhonderdduisend Joodse mans, vroue en kinders is hier in Krematorium II met Zyklon B-gas vermoor en hul lyke is daarna verbrand. Ook die lyke van Joodse en nie-Joodse gevangenes wat in die kamp gesterf het, is hier verbrand. Volgens die berekeninge van die Duitse owerheid kon daar elke 24 uur 1 440 lyke in ’n krematorium veras word.” Sy sluk effens. “Maar die getuienis van oorlewende inwoners dui daarop dat die getal veel hoër was.”
“Is dit net Jode wat hier vergas is?” vra iemand.
Die gids skud haar kop. “Nee. Verreweg die grootste meerderheid was wel Jode, maar ook Poolse politieke gevangenes en sigeuners is hier om die lewe gebring. Behalwe die vier en soms vyf krematoriums wat tussen 1943 en einde 1944 in werking was, is baie lyke ook op brandstapels in slote verbrand.”
“Brandstapels?” prewel iemand geskok.
Die gids knik. “Ja. Die mense is tot op die rand van ’n diep sloot gebring, beveel om ál hul klere uit te trek en is dan van agter geskiet sodat hulle in die sloot geval het. Soms is die liggame net met grond toegestoot. Soms is dit daar in die slote verbrand.”
“En as iemand nie dood was nadat hy geskiet is nie?”
“Dan … ek weet nie. Jy kan self dink …”
“Grusaam,” fluister ’n vrou. “Ek kan nie glo dat mense so iets aan ander kan doen nie.”
Die gids skud haar kop. “Dit was voor die krematorium op groot skaal oorgeneem het. Maar selfs daarná het dit nog voorgekom dat hulle … dit gedoen het as die krematorium nie kon voorbly nie.”
Henok kyk nie na Sarah nie, maar hy het haar langs hom haar asem vinnig hoor intrek.
Hulle stap deur die gras wat nog nat is van die vorige nag se reën en gaan in by die deure van een van die oorblywende slaapsale van Birkenau. Daar is dit koud en donker. Deur die gleuwe tussen die bakstene in die swak geboude mure syfer die daglig van buite deur. Aan albei kante van die lang gange is daar sementslaapbanke in drie lae bo mekaar gebou met houtplanke tussenin.
Henok ril by die gedagte aan hoe verskriklik koud dit in die lang, nat winters daar moes gewees het; hoe skamel die klere was met byna geen sprake van beddegoed nie.
“Hier het meestal tot tien of meer mense op een so ’n bank geslaap,” vertel die gids.
“Op ’n oppervlak van 1,5 m by 1,5 m?” Die persoon wys na die houtbanke. “Tien mense? Dit kan nie wees nie.”
“Dit was,” sê die gids.
“Nee …” prewel iemand.
“Ja. En almal het probeer om op die boonste bank uit