Francisco Antonio León Cuervo

Nos han dado la tierra


Скачать книгу

en Letras Hispánicas, de maestro en Lingüística Aplicada y de doctor en Estudios Regionales por la Universidad de Guadalajara. Actualmente es profesor e investigador titular “A”, SNI nivel I, en el Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas de la misma universidad.

      Entre sus publicaciones cabe destacar:

      Ramírez de la Cruz, Julio (2005). Wixárika Xaweeri. La canción huichola, Universidad de Guadalajara.

      Iturrioz Leza, José Luis y Julio Ramírez de la Cruz (2018). “El quiasmo gramatical y la construcción del registro formal en wixárika”, en Tópicos de lingüística aplicada, Universidad de Guadalajara.

      Ramírez de la Cruz, Julio (2018). “Desarrollo de la canción huichola” en la revista Punto Cunorte, Revista Académica del Centro Universitario del Norte.

      Iturrioz Leza, José Luis, Julio Ramírez de la Cruz y Wiyeme Carrillo de la Cruz (2017). “La organización social de los huicholes. Entre la herencia y la transculturación”, en Territorio e imaginarios en la Gran Chichimeca, editado por Andrés Fábregas Puig y otros, Universidad de Guadalajara y otras instituciones.

      Ramírez de la Cruz, Julio y José Luis Iturrioz Leza (2016). Xapa tiˀaitaame heitserie mexeiyani naitɨ mɨrayeˀuxa teɨtéri kiekátaari ke memɨpaɨme waniukitetsie timieme, traducción de la Ley general de derechos lingüísticos de los pueblos indígenas, Universidad de Guadalajara.

      Iturrioz Leza, José Luis y Julio Ramírez de la Cruz (2016). Aprendizaje de la escritura desde la cosmovisión wixárika, Universidad de Guadalajara.

      Iturrioz Leza, José Luis y Julio Ramírez de la Cruz (2016). ˀUtɨarikamaiyá wixáritaari wayeuxari taɨtá pai tɨ, Universidad de Guadalajara.

      Ramírez de la Cruz, Julio y José Luis Iturrioz Leza (2016). Derechos, salud y lengua. Antología de textos traducidos al wixárika, Centro Universitario del Norte.

      Kwie Tekaneyetuiríyarieni

      Traducción de Xitákame, Julio Ramírez de la Cruz

      Tehehutɨ kwinimieme teteheuyeteeréka tɨtɨ tsɨ tixaɨtɨ kɨyé ˀetɨriwíekame tekakatenekaxeiyaxɨ, kɨyé ˀimɨariyari, tixaɨtɨ naanari, ˀarí tsɨ ri tsɨikɨ́ri waheˀewari kanaˀeniɨriɨkɨni.

      Heiwa me ke tɨ mɨtiniyukɨhɨawéni, huyé kaheekɨ́akame ˀutɨa ˀumietɨ, tɨma tsɨ xɨari tixaɨ tiuxeiyake ˀeena mɨyaˀanékɨa; tsepá huutá ˀanutaɨye meutamie, ˀeena mɨya rakutsikurikaku ha ˀakiˀutɨa tiuyewawakikaku. Hɨrixɨ́a tɨtɨ tsɨ kaniukukietayatɨkaní. Kiekari huutá kaniyemakaní. Me tsɨ tsɨikɨ́ri menaheˀewatɨka, metá ˀeeká neukuyeika ˀukɨtsiˀɨatɨ, tsiere tineukúteɨteriixiˀɨare, waˀatɨɨ́tɨ ri ˀaixɨ ˀanétɨ pɨranierita.

      Kiekaripa tsietɨ ˀakuxi heutateewákaku tɨtɨ. ˀEeká xeikɨ́a ri hurawa neiˀatɨwa.

      Yuimuana pai tɨ teheyekɨnéka tɨtɨ me tsietɨ ˀakuxi tekaniuhuni. ˀArí tsɨarí kauka neˀalaskwatro kaniutaikaika ri. Xewítɨ yuheimá heutinieréka tau ya teewa kakáiku mɨpai nainéni:

      —Hɨ ˀarí kaniˀalaskwatrotɨni.

      Melitón titewatɨ kanainékaitɨni. Mɨɨkɨ ˀutɨmana teniuhukaitɨni Faustino, Esteban, ne ri. Tetanaukatɨ. Ne neniwaruˀinɨatárɨmekaitɨni: yuhuutátɨ memanuyetei, yuhuutátɨ ta metehaˀimamátɨ. Xɨ́anakɨ waatipai nemeukanieríxɨ keewa tsɨ pɨramie tawarí xewítɨ. Mérikɨ tsɨ mɨpaɨ netiniyuhɨawé: “Hɨ, tekaniyunaukani.” Xiiké, ˀalas oncetɨkaku, xeitéwiyari heimana temɨyupaɨmekai, ya yupapaɨmetɨ meheukukɨkátɨ ya yupapaɨmetɨ meheukukɨkátɨ ya xeikɨ́a tsɨarí hiikɨ tenetapaɨme.

      Faustino ta mɨpaɨ nainéni:

      —Katiukawiiyewe ˀaumɨ́.

      Tanaitɨ taheimá teneneníere hai yɨyɨɨxawitɨ taheimá neuyekatekaitɨni tsɨ ˀaku. Mɨpaɨ teteneˀeríeni: “Kaniuka-

      wiiyéweni tsietɨ.”

      Tɨma tsɨ teyukɨhɨawétɨ teˀutiyuanéka. Xiiké pai tɨ tɨma tsɨarí teteheuxatakukaitɨka. Ke pai tsɨ xɨrikɨ. Yɨkɨ ˀanékɨa ˀuyeikátɨ hɨrixɨ́a tsɨ yuˀiyaarimakamekɨ katiniutaxatamɨkɨ, ˀeena ri ya ˀanékɨa hakeewa tsɨ. Tsɨ xɨka hiikɨ xewítɨ ˀeena tiutaxata niuki kaneunuatɨyeikani xɨrikɨ, xeimieme kaniwayewamɨkɨ, ˀeeká heuyewetɨ́ kanayeikani. ˀEena mɨpaɨ katiniuˀanéni. ˀAyumieme xewítɨ kapaniuka.

      Wiiyeri yuxewítɨ kaniukawení ˀeenétɨ, waˀatɨ xewítɨ pɨtiutakwaxuawáxɨ tinakuyɨní makawetsie natiˀiiné. Yuxewítɨ kaniukawení. Xɨari waɨká pɨkaxɨríeni tetehaˀeriwatɨ nai tenenieríyakaitɨni xɨanakɨ. Hakeewa tsɨ tawarí. Tɨma kapɨ-

      wiiye. Hiikɨ́rixɨa hai mɨwiiyéwawe neyuheekɨ́akaitɨni xeiyá ˀumietɨ ˀeteewa ˀeríetɨ, ke mɨráˀeniweeni. ˀEeká kiekari hepáɨtsita matineika yetemuritsie ˀetɨri yuyuarawitɨ mukumanetsie waˀatɨɨ́tɨ meitatuikáxɨa. Wiiyeri ˀanutawekame maana mukawekái xeimieme tsɨ kwie neitákwai waˀatɨɨ́tɨ, tsɨ hariyakɨ kwi kaniyɨanékaitɨni.

      Tita tɨkákameyari ˀiikɨ kwie tiutawewi ya ˀanéme.

      Titakɨ ˀaku tiyunakiˀerie, ˀaumɨ́.

      Tawarí teniyeˀuuwéni tsietɨ. Ya teteneuteewíkaitɨni maana hekawiiyéke teheˀeríetɨ wiiyeri texeiyakutɨ. Hakeewa tsɨ pɨrekáwiiyexɨ. Tenekɨné tsɨarí. Ke tɨ nemɨtiyukɨhɨawe tekuˀuuwátɨ ke temɨteheuteewi waˀatɨɨ́tɨ hiikɨ temanutihu ri. Mɨpaɨ nemɨtiyukɨhɨawe. Xɨka ˀukawiiyéke ke pɨta ta nemɨtiyukɨhɨawénike. Nunuutsiyari pai nemeyuyeˀeríetɨyeika tɨma tsɨ ˀeena wiiyeri nexeiyaweka, wiiyeri muˀeriwa.

      Tixaɨ, ˀeena mɨya mɨrakuˀanetsie tixaɨtɨ tiyunakiˀeríekame nepɨkaˀerie tɨma. Tatsiuriixi tɨma, méxɨkatɨni wiikiíxi mepɨkatexuáwe. Tita tixuawe ˀaku. Xɨrí xeikɨ́a xexúitɨ ke mɨtipepeni kaneutiˀuuka, ke pai tsɨ ya rakuˀumeriekaku, heiwa ke ˀɨxá mukumane ke mɨtitapurawini tita tsɨ ˀaku tawarí.

      Ya ˀanékɨa tekaniuhuni. Teyunaukatɨ taˀɨkamá. ˀAitɨari hɨrixɨ́a kawayutsiixi wahetsíe temeuyaxétɨkatei karawinate teˀanuyetuatɨkaitɨ́. Hiikɨ tsɨ ˀaku tita teteˀupiine karawinate.

      Mɨɨkɨ mɨya memɨtátsiˀuyuuri ˀaixɨ tsɨ metaneuyuuri karawinate memɨtatsiˀutinawairi. Tsɨ ˀeena mɨtiuyehane kaniukweríwaˀanemetɨni tepɨ́a ˀakwetɨ́ xɨka kuyeikani. Mumierieni ˀaatsí karahɨawarɨwatɨ, xɨka “la 30” yukawayutá wayeketɨ́ ˀuxeiyarieni. Kawayutsiixi tsɨ kutá ta mɨɨkɨ mekatenixeitáparitɨni. Kawayutsiixi wahetsíe teˀutetɨ xɨka tekuyɨakake ˀarí ri hiikɨ ha hatɨa mieme tekanaˀinɨatáke, teheˀaxɨame tɨ ri hiikɨ tetehekwame kiekaritsie naime tehekexiyame tekatenetenike tehehuxainipietɨ. Xɨka kawayutsiixi tewarexeiyanike mɨpaɨ ri tekanéyɨnike méripai tɨ. Mɨ tsiarí naime tekateˀutináwaiyarieme karawinatemakame.

      Tawarí nemanierétɨyeika yaxeikɨ́a ˀanétɨ tɨranitɨ mɨkúma. Ya yeutɨ kwie mɨkúma tixaɨ katiyunakiˀerietɨ. ˀEteewa tsepá nemeutanieríxɨ tɨma tsɨ tixaɨtsie retiwayáka ne hɨɨxíte. ˀƗkwíxi xeikɨ́a heiwa yukitá mematinenieré, kwítɨwa ta xeikɨ́a manayekuxanaretɨyaní tetetɨ́a ˀeríetɨ, tsɨ ˀitsi tiuxɨkaká. Ke ri taame xɨka ˀeena temɨteˀuximayatatɨwenitsie titakɨ ˀeetsiwa tetetakuxeeriyáni kwinie mɨtiuxɨkanítsie, tsɨarí ˀiikɨ kwie tekaniyetuiríyarieni ya tiˀayepariyakame kename waníu maana temɨyukaˀetsiriwanikɨ.

      ˀIpaɨ me tsɨ tekatenetahɨawárieni:

      —Kiekari mataˀatɨkátsie ˀuuwa matiyune mɨɨkɨ kanixekwietɨni.

      Taame ta teniwaraˀiwawiyákaitɨni:

      —ˀAyepari ri ˀeena mɨkúma.

      —Heeri, makutɨɨraɨye tsɨ karikɨ. Naitɨ ke mɨyewa.

      Taame tanaitɨ mɨpaɨ tenetiyuani kename mɨɨkɨ kwie mɨˀayepariya