Christo Wiese. TJ Strydom

sal bly.33

      Optimis wat hy is, sien hy ook die geleenthede in die swakker rand. Pepkor toets die uitvoermark in die VSA en Brittanje en skuif die uitvoerbesigheid se omset op tot R1,5 miljoen in die jaar tot einde Februarie met die oog op R10 miljoen in die volgende jaar en soveel as R30 miljoen binne vyf jaar.34

      Maar baie Suid-Afrikaners sien nie die geleenthede raak nie, want die land is ’n onstabiele plek. Politieke onrus raak selfs in die sogenaamde “wit” gebiede al hoe meer sigbaar. Bomontploffings tref daardie jaar ook burgerlikes, soos die een in ’n winkelsentrum op die vakansiedorp Amanzimtoti waar vier mense sterf.

      Emigrasiesyfers styg skerp. So maak dit ook groot opslae toe die Pep Stores-stigter, Renier van Rooyen, sy herehuis in Durbanville in die mark sit en na Portugal emigreer.35

      Jy kan die rand se wisselkoers teenoor die dollar probeer voorspel. En jy kan jou voorberei op die rigting waarin daardie wisselkoers gaan beweeg. Veral as jy, soos Pepkor en ’n hele paar ander Suid-Afrikaanse maatskappye, op ’n berg buitelandse skuld sit.

      Maar niemand kon voorspel wat in Augustus 1985 sou gebeur nie. En as daar maatskappybase was wat voldoende daarop voorbereid was, was dit meer geluk as wysheid.

      Op 15 Augustus lewer pres PW Botha in Durban ’n toespraak voor die Nasionale Party se Natalse kongres. Dit is nie die soort gebeurtenis wat onder normale omstandighede veel aandag sou trek nie. Maar daardie aand kyk ’n wêreldgehoor van 200 miljoen mense, want in die weke voor die toespraak is daar deur diplomatieke kanale gefluister dat ’n groot aankondiging op pad is.

      Wat alles agter die skerms gebeur het en wat tot die blaps, wat ons nou as die Rubicon-toespraak ken, gelei het, word uitstekend uiteengesit in Hermann Giliomee se boek, Die laaste Afrikanerleiers.36

      Oor dit wat die res van die wêreld verwag het, kan ’n mens natuurlik wyd spekuleer. Dalk ’n duidelike raamwerk vir onderhandeling met die oog op ’n demokratiese verkiesing, dalk die onvoorwaardelike vrylating van Nelson Mandela en ander politieke gevangenes, dalk net ’n redelike leier wat bereid is om met durf die onbekende in te gaan.

      Maar niemand beskryf beter wat hulle gekry het as Johannes Kerkorrel en die Gereformeerde Blues Band nie: “… ’n nare gesig … ’n moerse klug …”37

      Botha, op sy beste nie die mees charismatiese 69-jarige nie, het die wêreld met ’n swaar Afrikaanse aksent en ’n swaaiende wysvinger in net minder as 5 000 woorde laat verstaan dat hy en sy span nie gedwing gaan word om te doen wat hulle nie wil doen nie.

      “Don’t push us too far …” is die aanhaling wat die langste eggo ná die toespraak.

      En al is geen betekenisvolle beleidsverandering uitgestip nie – altans niks wat vir ’n internasionale gehoor veel betekenis sou hê nie – was die gevolge katastrofies.

      Op dieselfde dag kondig die Amerikaanse bank Chase Manhattan aan dat hy alle lenings aan Suid-Afrika gaan terugroep en kredietgeriewe gaan staak omdat die risiko om in die land sake te doen te groot is. Ander finansiële instellings is kort op sy hakke.

      Skielik is dit nie net duur om skuld in die buiteland te hê nie, dis byna onmoontlik.

      Binne twee weke verloor die rand ’n kwart van sy waarde en die owerhede roep ’n “skuldstilstand” uit op sowat 58% van alle buitelandse lenings. Die doel met die stilstand is om die buitelandse instellings se geld op ’n ordelike wyse terug te betaal volgens ’n tydraamwerk wat Suid-Afrika kan haal. Ook gee dit die owerhede kans om strenger valutabeheer in te stel en so te keer dat nog kapitaal uit die land geneem word en die rand so ver val dat dit onmoontlik raak om die skuld te betaal.38

      Maatskappye se lenings in die buiteland is egter nie deel van wat bekend word as die “skuldstilstandnet” nie en Pepkor moet self ’n plan met sy skuld maak.

      Minder as ’n maand ná die toespraak maak Pepkor bekend dat hy nog kapitaal by sy aandeelhouers gaan vra.

      Pepkor beplan ’n regte-uitgifte van sowat R55 miljoen. Pepgro, waarin Wiese se beherende aandeel van Pepkor lê, kondig ook aan dat hy ’n regte-uitgifte van byna R30 miljoen beplan, en dat Wiese sy regte gaan opneem.

      Hy dra self etlike miljoene rande by. Hy sê daar is lankal besluit om die verhouding van die maatskappy se skuld-tot-eienaarsbelang te verbeter tot 1:1 en dat die valutaverliese nie die beweegrede is nie.39 Dit is duidelik dat daar erns is om skuld te verminder en minder kwesbaar te wees vir skommelinge in die rand se wisselkoers.

      “Alle lenings word so gou as moontlik van die buiteland af teruggebring. Die maatskappy het reeds begin om sommige van die buitelandse lenings terug te betaal,” sê Wiese.40

      Later kom dit aan die lig dat ’n deel van Pepkor se buitelandse blootstelling nie gedek was nie omdat die rand in ’n stadium gelyk het of hy teen R2 per dollar gaan stabiliseer.

      “Die rampspoedige verswakking in die rand nadat die gedeeltelike noodtoestand verklaar is, gevolg deur die moratorium op die terugbetaling van buitelandse lenings, het die groep verdere buitengewone buitelandse valutaverliese laat ly,” sê die maatskappy in sy halfjaarverslag.41

      Die direksie besluit nou dat hulle valutaverliese eens en vir altyd uit die maatskappy se sisteem wil kry.42 Pepkor maak daarom voorsiening vir verliese van R25,9 miljoen om alle moontlike toekomstige verliese te dek.

      “Ons het ’n fout begaan, maar ons het nou ’n goeie les geleer. Dit sal die laaste keer wees dat ons sulke verliese ly,” sê Wiese.43

      Al lyk dit na ’n gemors, is die res van die ekonomie ook in die knyp. Soveel so dat Pepkor in 1985 steeds die maatskappy is met die 8ste beste verdienste op die Johannesburgse aandelebeurs en die 25ste beste opbrengs vir sy aandeelhouers lewer.44

      Maar die kapitaal45 wat die maatskappy by aandeelhouers gaan vra het, is nie voldoende om die maatskappy se skuldverhouding genoeg te verminder nie. Die rentelas hou aan klim en die nadraai van die jare se valutaverliese is moeilik om uit te wis.

      Teen 1986 is die rente wat Pepkor op lenings betaal al sowat R40 miljoen en daardie jaar is die valutaverliese R52 miljoen – genoeg om die maatskappy se bedryfswins feitlik uit te wis. Ver van die paar miljoen se valutawins waaroor ná daardie eerste jaar van buitelandse lenings gespog is.

      “Die valutawins wat die groep aanvanklik op sy buitelandse lenings gemaak het, is die duurste wins wat hy ooit gemaak het,” sê Wiese.46

      Op Pepkor se jaarvergadering in 1986 ontken hy ten sterkste dat die groep op die rand van die afgrond is en dat hy gered sal moet word. Die Burger haal Wiese aan dat niks verder van die waarheid is nie. Hy sê wel dat die groep sy skuldverhouding wil regkry. Die finansiële probleme wat wel nog ondervind word, sal alles voor die einde van die boekjaar iets van die verlede wees, sê hy.47

      Die jaar 1986 is ’n rowwe een.

      “Christo hou kop, hoewel die meeste sakemanne maar swaar dae as gevolg van die politieke weersomstandighede beleef,” skryf sy skoonpa aan ’n vriend in die VSA.48

      Hoe lank die politieke onstuimigheid gaan aanhou, weet niemand nie, maar ’n herstrukturering gaan weer nodig wees om die maatskappy op die regte pad te plaas.