Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2
яна ут кебек.
Ике дә генә җирән, ай, бер көрән,
Әйдәп алып булмый юл белән.
Маңгаеңа язган хак язмышың
Җуеп кына алып булмый кул белән…
Өскирмәнгә Чалбай килгән, диләр,
Сөйгәнемне үзенә алган, диләр.
Агыла ла болыт җилләр искәндәй,
Өзелә лә үзәк искә төшкәндәй.
«Җыламалар» дип үк ник әйтәсең,
Ник җыламый җаннар өзелгәчтәй,
Җырлар ла башлыйм кирмән күренгәчтәй…
Баһадирга кисәк моңсу булып китте. Күңелдә – һаман хан кызы Чәчкә. Ул еракта-еракта, диңгез буйларында калды. Алыплар җырлый башлагач, кисәк өзелеп киткән хәтер җебе янә ялганды.
Тирә-юньдәге халыкларны буйсындыргач, Кубрат хан, ниһаять, ныклап кала төзергә керешә. Иң әүвәл ул үзенә башкала сайлый. Күп эзләнә торгач, борынгы греклардан калган диңгез буендагы Фанәгүргә туктала. Каланы салу, торгызу өчен хан Византия императоры Ираклийдан осталар, төзүчеләр, һөнәрчеләр сорый. Варварларга карата киң күңеллелек күрсәтеп, базилевс аңа хәтта кирәгеннән артык төзүчеләр, һөнәрчеләр җибәрә. Төзелеш эшләре киң колач алгач, Фанәгүргә төрле илләрдән сәүдәгәрләр агыла башлый, аларга ияреп дин таратучылар килә. Иң кыйммәтле, чит ил сәүдәгәрләренең күзләрен кыздыра торган тауарлар Итил-Чулман буйларыннан килә. Өрсәң, җем-җем итеп торган кеш тиреләре дисеңме, аю, бүре, болан тиреләре дисеңме, бал, балавыз, балык җилеме, төркиләр яратып үстергән тары дисеңме… Күрерләр иде дә хан базарларында җем-җем итеп торган тиреләрне, сәүдәгәрләрнең күзләре яна башлар иде. Нәкъ менә шуңа күрә Өске Кирмән аерата кадерле иде Кубрат ханга. Тире, бал, балавыз, агач сагызы шуннан килә иде – Төн илләреннән. Кирмән елдан-ел киңәйтелә, үстерелә. «Көмеш» тире җыярга греклар агыла. Төн илләреннән угорлар күчеп утыра. Кирмәнне грек-болгар осталары сала. Диварларын агачтан утырталар, дивар тирәли канау казып, су җибәрәләр. Шул чаралардан соң сәүдә эше тагын да җанлана төшә. Болгардан һөнәрчеләр күчеп килә башлый. Кыскасы, Кубрат ханның яшь дәүләте өчен бик тә «сөтле сыер» була Өске Кирмән. Әнә шул кирмәнне Чалбай хан алды дигән хәбәр килгәч, Кубрат хан тәмам йокыдан кала. Башта ул үзе чыгып китәргә исәп тота, аннары кире уйлый, йырмач алай белән Илбарысны җибәрергә ниятли. Әйе, барып орышып кайтсын. Инде кирмәнне ала алмаса, ул чакта илханнарның берсен җибәрер.
Кояш баеды. Алыплар да җырдан туктадылар, кайсы ияренә башын салып, кайсы ат япмасын җәеп йокларга хәзерләнә башладылар. Илбарыс баһадир елга ярында утырды да утырды. Тын. Бары тик елга гына пышын-пышын сөйләшә-сөйләшә ага да ага. Кайчакта ябалдашларын суга иеп утырган тал астында шомбырт итеп балык чумып куя; ә елга һаман ага, аның беркемдә гаме дә, кайгысы да юк.
Илбарыс алыплары янына барып ятты. Һавада йолдызлар җемелди, офык читендә алсу чаршау эленде, күктәге йолдызларны әйтерсең кемдер кабызып йөри. Бер, ике, өч, дүрт, биш, алты, җиде… Җиде – Тәңре саны. Җиде— такмак саны. Җиде илдә җиде батыр, җиде кызны алып