Məlahət, Almaniya və digər ölkələrin bədii əsərlərini keçmişdən gələcəyə doğru bir xətt üzərində düzsək, görərik ki, Tomas Mann alman ədəbiyyatının son dayanacağıdır. O sağdır, bizdən cəmi otuz iki yaş böyükdür. Müasirimizdir, – deyib həyəcanla əlavə etdi, – niyə mən də onlardan biri olmayım?
Məlahət dostunun nə demək istədiyini çox gözəl başa düşdü. Ciddiyyətlə:
– Eləysə sən yaz, Səbahəddin, – dedi.
Səbahəddin:
– Yazacağam, amma hələ tezdir, – cavab verdi və Almaniyaya gələndə qatarda dediyi sözü təkrarladı, – hələlik çox mütaliə etməli, təcrübə yığmalıyam.
* * *
Ayrılıq vaxtı çatdı. Hər iksi susurdu, amma qəfil baxışları toqquşdu.
– Nədir? – qız soruşdu. Gözləmədiyi cavab aldı:
– Deyəsən, sənə vurulmuşam, Məlahət.
Qız təəccübləndi, özünü itirdi:
– Hə-ə? Vurulmusa-an? – qırıq-qırıq kəkələdi. Sonra susdu… Səbahəddini incitmək istəmirdi, astaca, – Ailə qurmaq fikrim yoxdur, – dedi.
Əslində, Məlahət dil öyrənmək üçün Avropaya gələn başqa birini gözaltı etmişdi. Səbahəddin onun istədiyi xüsusiyyətlərə malik deyildi. Düzdür, yaxşı insan idi, amma Məlahət Səbahəddinlə birgə yaşamağı ağlına da gətirmirdi.
* * *
Məlahəti məktəbə ötürüb uzun müddət təkbaşına küçələrdə dolandı.
Nahidə bəslədiyi hislərinə qarşılıq ala bilsəydi, əlbəttə, o sözləri deməzdi.
Sanki Nahiddən sonra başqasına ehtiyac duyaraq Məlahətə sevgi etirafı etmişdi.
– Necə axmağam! – özünü dəfələrcə danladı.
Üstəlik rədd cavabı almışdı.
Ayaqları şişənəcən qaranlıq küçələrdə veyilləndi və çarəsiz məktəbə qayıtdı.
* * *
Dərindən sarsılsa da, kitablardan ibarət dünyası onu gözləyirdi.
Məktəbin ən sakit yerinə – kitabxanadakı guşəsinə çəkildi.
Qarşısında böyük lüğət, əlində özündən iyirmi dörd yaş böyük Kafkanın30 “Der Prozess” kitabı vardı.
“Təəssüf, nəşrini görə bilməyib” – kitabı vərəqləyərkən düşündü. Kafkanın bir çox əsərinin bu kitab kimi ölümündən sonra işıq üzü gördüyünü hələ bilmirdi.
Müqəddimədə əsərin 1914-1915-ci illərdə yazıldığını oxudu. “Kafka kimi yazıçının kitabının nəşri on il sürübsə, deməli, bir kitabı insanlara çatdırmaq elə də asan iş deyil…” – düşündü. Yadına düşdü ki, bu on il ərzində Almaniya müharibə və böyük xaosla üzləşmişdi.
Kafka yəhudi olduğu üçün əsərlərinin Almaniyada uzun müddət qadağan edildiyinisə növbəti günlərdə öyrənəndə lap təəccüblənəcəkdi.
“Der Prozess”i oxuyarkən dəftərçəsinə Vertheymdən aldığı yaşıl mürəkkəblə “cinayət, azadlıq, yadlaşma, məsuliyyət, hakimiyyətə qarşı çıxma” kimi məfhumları qeyd etdi. Hər birinin türkcə qarşılığını tapıb əlavə etdi.
DÖRD
Səbahəddin yanvarın on beşi sevinclə oyandı.
Nəhayət, bütün gecə düşünüb İstanbula göndərəcəyi məktubun son cümləsini tapmışdı.
Dağınıq otaqdakı qarışıq masanın arxasına keçdi, yaşıl mürəkkəbli qələmini götürüb o cümləni yazdı: “Bu hesabatı kimin oxuyacağı Pertev Naili Mollanın qərarından asılıdır…”
Məktubun başına qayıtdı və yazdıqlarını yoxladı. Bu məktubu on beş gün əvvəl qələmə almağa başlamış və o gündən bəri şirin bir sərxoşluğa qapılmışdı.
Yeni ili gözləmədiyi qonaqlıqda qeyd etmiş, təsirindən hələ çıxmamışdı.
* * *
1929-cu ilin 31 dekabrında Berlindəki səfirlikdən Potsamdakı məktəbə qayıdanda kafelərin, barların, restoranların tünlük olduğunu görmüş, hamının axşamkı bayram tədbirinə hazırlaşdığını öyrənmişdi.
Şəhərin bütün zəngləri eyni anda çalmağa başlamışdı. Sonralar bunu on üç səhifəlik “Müfəssəl Cərmən Səyahətnaməsi”ndə belə təsvir edəcəkdi: “Gurultuya bax!…
İzahı qələməgəlməzdir. ““Sahibinin səsi”31 qrammafonu lazımdır”.
Bu dəm evlərin, kafelərin, restoranların qapıları açılmış, sakinlər, az qala, yarıçılpaq və sərxoş halda yürüşə çıxmışdılar. Səbahəddin də marağına güc gələ bilməyib izdihama qoşulmuşdu.
Onun kimi macərapərəst insanın əsla qaçırmayacağı hadisə idi.
Məlumat toplamaq üçün ətrafdakılarla birlikdə sanki qiyamət yürüşünə çıxmışdı.
Hər şeyi, xüsusilə, qadınları diqqətlə müşahidə edirdi.
Həmin anları belə təsvir edəcəkdi: “Bu qiyamət mənzərəsində elə qızlar vardı ki, seyr etməkdən doymurdum. Havaya rəngbərəng fişənglər buraxılırdı…”
Davranışlarına və geyimlərinə əsasən zadəgan ailədən hesab etdiyi bir dəstə kefli qızın qəhqəhə çəkdiyini görüb mat qalmışdı: “Avam camaatı başa düşdük, bunların yüksək zümrəsi də qəribədir”.
Aram-aram yağan qar altında qızların çılpaq qollarını qaldıraraq gəzdiyini izləyib məst olmuşdu. Potsdam cavanlarının, qızları, harda gəldi, öpüb-qucaqlamağı da Səbahəddini büsbütün valeh etmişdi.
Birdən kimsə onu arxadan dürtmələyib almanca, “Yeni ilin mübarək” – demişdi. Səbahəddin geriyə qanrılanda qumralsaçlı, parlaq gözləri ətrafa işıq saçan huritək gözəl qızı görüb heyrətlənmişdi. Qız Səbahəddinin karıxdığını sezib təbrikini təkrarlamışdı.
Səbahəddin bir də ayılmışdı ki, bu gözəl qızla yanaşı addımlayır. Başını itirən Səbahəddin həyəcanla:
– Voz is it daz?32 – soruşdu.
Gözəl qız və yanındakılar gülüşdülər:
– Yeni ildir!
Anlayanda ki Səbahəddin əcnəbidir, xəbər aldılar:
– İtalyansınız?
Aralıdan onun türk olduğunu öyrənən biri qaçıb boynunu qucmuş, yanağından öpmüş:
– Biz birlikdə döyüşmüşük, – demişdi.
Tezliklə qızlar parkların birində Səbahəddinin dizinə oturmuş, hərəsi ondan üsulluca öpüş almışdı. Gənc də qeyri-ixtiyari kəlmeyi-şəhadət gətirmişdi. Özünü yığışdırıb:
– Çox