fuqarolik erkinliklari o‘spirin uchun ijtimoiy hayot- da o‘z o‘rnini topa olish garovi ekanligiga ishonch hosil qilishlarini ta’minlash, axloqiy-me’yorlar mohiyatini to‘g‘ri talqin etishlari- ga erishish mazkur yosh vakillari hayotining ayanchli, fojiaviy yakun topmasligiga olib keladi.
O‘spirin shaxsining rivojlanishida jamoa muhim o‘rin tutadi. Jamoa o‘spirinni o‘ziga jalb etar ekan, uning fikri o‘spiringa nisbatan ko‘rsatilayotgan e’tibori katta ahamiyatga ega. Shu sababli, sinfdan tashqari sharoitda tashkil etilayotgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtirokida tashkil etish. O‘quvchilarning birgalikdagi harakatlari kuchiga tayanib, o‘spiringa ta’sir ko‘rsatish yaxshi natijalar beradi. Shuningdek, o‘spirin shaxsiga katta yoshdagi, tajribali hamda bilimdon kishilar muloqotiga intilishi kabi xususiyatni inobatga olib. ana shunday kishilar bilan uchrashuvlar. Suhbatlar tashkil etish lozim. Huquqiy tadbirlarni uyushtirishda jamoaning bu boradagi imkoniyatini hisobga olish ko‘p foyda keltiradi.
O‘spirin o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy bilimlarni targ‘ib etishda erkin muloqot, bahs tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular o‘z fikrlarini ilgari surish, uni himoya qilish layoqatlarini namoyon etishga intiladi. Ular ham o‘smirlar kabi gohida fikrlari to‘g‘ri, asosli bo‘lmasa-da, unda qat’iy turib olishga urinadi. Ushbu kamchi- likka barham berish maqsadida sinf rahbari, o‘qituvchilar tomonidan o‘spirin fikri, uning pozitsiyasini diqqat bilan kuzatish. tahlil qilish hamda o‘spiringa o‘z vaqtida yordam berishga urinish – eng maqbul pedagogik chora hisoblanadi.
3.4. Barkamol shaxs tarbiyasining ma’naviy-ma’rifiy asoslari. Shaxs kamolotining yoshlar dunyoqarashidagi ahamiyati
Ma’lumki, barkamol avlodni tarbiyalash g‘ovasi ham milliy, ham umuminsoniy xarakterga ega bo‘lib, U bashariyatni ma’naviyat va ma’rifatga, ezgulik va yuksaklikka olib boruvchi komillik sari yo‘ldir. Shu sababli ham insoniyat paydo bo‘libdiki, tarbiya masalasi kishilar, oilalar, jamoalar, davlatlar oldida muhim muammo bo‘lib kelmoqda va ular ko‘p variantli yo‘llar, vositalar bilan turlicha shakllarda, uslublarda amalga oshirilmoqda.
Aslida bola tarbiyasi ona qornidaligi paytidayoq boshlanmog‘i lozim. Shu sababli ham jismonan baquvvat, ma’nan yetuk insonlar doimo ulug‘lanib kelingan va hattoki. Jismonan baquvvat insonlarga polvon hamda jismonan, ma’naviy yetuk insonlarga pahlavon deb nom berilgan.
Insonni ezgulik sari yetaklash haqidagi ta’limotlar muqaddas kitoblarimiz (Qur’oni Karim, Hadisi sharif, Avesto va shu kabilar)da doimo ulug‘lanib kelingan.
Barkamol shaxsni tarbiyalash, o‘zining ma’naviy, ma’rifiy, tashkiliy-uslubiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bilan murakkab va mas’uliyatli dinamik jarayondir.
Mustaqillik xalqimizning turmush tarzini, ya’ni umr mazmunini belgilash imkoniyatini berdi va ular milliyligimizga xos turmush kechira boshladi. Bunda Prezident tomonidan olib borilayot- gan milliy davlat siyosati asosiy omil bo‘ldi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti tomonidan 2008-yilning «Yoshlar уiIi» va 2010-yilning «Barkamol avlod yili» deb e’lon qilinishi hamda ushbu yillar bo‘yicha davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risidagi farmoyishlarning qabul qilinishi yoshlarni har tomonlama yetuk, jismonan va ma’nan sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalashni maqsad qilib, belgilab berdi. Bunda «Sog‘lom hayot», «Sog‘lom turmush tarzi», «Sog‘lom avlod», «Sog‘lom millat», «Sog‘lom e’tiqod», «Sog‘lom xalq», «Sog‘lom ong», «Sog‘lom muhit», «Barkamol avlod», «Komil inson» va shu kabi tushunchalarning mazmun-mohiyati ifodalanib, hozirda xalqi- miz turmush faoliyatining asosiga aylana boshladi. Bular Vatanimiz ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini yuksaltirishda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Xalq sog‘lom turmush tarzi muhiti yaratilganligini quyidagi omillar orqali anglash mumkin:
– milliy qadriyatlarga sadoqat ruhining mavjudligi;
– jamiyatdagi tinchlik, xotirjamlikni saqlashga ongli munosabat-
ning mavjudligi;
– tinch va farovon hayot yaratishga intilish;
– ijtimoiy ma’naviyatni yuksaltirishga intilish;
– sihat-salomatlik («Umid nihollari», «Barkamol avlod», «Uni- versiada» va boshqa shu kabi respublika miqyosidagi musobaqalar) masalalarining doimiy ravishda davlat va jamiyat e’tiborida turishi;
– sog‘lom muhitning har bira’zosi o‘zsog‘ligi haqida qayg‘urishni kundalik vazifasi deb bilishligi va boshqalarni ham ushbu yo‘nalishga da’vat eta olish qobiliyatiga egaligi;
– sog‘lom muhit a’zosi o‘z qadriga yetishni bilsin, ya’ni bunda «Kecha – > Bugun —> Ertaga» degan tizim asosida fikr yurita olishi;
– sog‘lom muhitning har bir a’zosi ortiqcha, reaksion, mantiqsiz fikrlardan xoli boimog‘i lozim, ya’ni ular ongida g‘oyaviy bo‘shliq bo‘lmasligi lozim.
Bu omillar inson ongi, dunyoqarashi va munosabatlarini muntazam ravishda takomillashib borishini baholay olish imkoniyatini beradi. Bunda «Kecha – > Bugun—> Ertaga» tizimining uzluksizligi va uzviyligi bor. Bu yerda «Kecha» so‘ziga o‘tmishdagi boy merosimiz haqidagi ma’lumotlar to‘g‘ri keladi, ya’ni buyuk qomusiy olimlarimiz va hadis ilmi sohiblarining ijodi, faoliyatini ibrat- namuna qilib ko‘rsatish hamda tarixiy-badiiy adabiyotlardagi, jumladan, «Alpomish». «Go‘ro‘g‘li», «Avazxon» va boshqa dostonlardagi botir pahlavonlarning odamiyligi, insonparvarligi, mehnatkashligi, do‘stlik va muhabbatga sadoqatlari ham shu yo‘nalishdagi ma’lumotlardir.
Yuqoridagi tizimning «Bugun» so‘ziga barkamol avlod tarbiyasiga hukumatimiz tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlar to‘g‘ri keladi. Jumladan, «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Davlat ta’lim standartlari», «O‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limini tubdan isloh qilish», «O‘rta umumiy ta’limni rivoj lantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi tadbirlarning qabul qilinishi, shuningdek, yoshlarimizga bugungi kunda rivojlangan xorijiy davlatlarda o‘z intellektual salohiyatini rivojlantirib kelishiga yaratilayotgan imkoniyatlar hamda turli yoshlarimiz kamolotiga mos sport musobaqalarining tashkil etilishi yoshlarimizning har tomonlama kamol topishiga keng imkoniyatlardir.
Hozirgi kundagi yoshlarimizda o‘z ma’naviy yetukligini oshirish yo‘lida keng imkoniyatlar va shart-sharoitlar mavjud. Shu sababli ham ularning zimmasida o‘zlarini ma’naviy sog‘lom qilish evaziga jamiyatda sog‘lom turmush tarzini yanada yuksaltirishga muhim hissa qo‘shishdek muqaddas burch turibdi. Ana shundagina bugungi yoshlarimizning kamoloti va unga mos dunyoqarashi muntazam ravishda takomillashib, rivojlanib boradi. Bu o‘z navbatida ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot yaratuvchilarining ongli a’zolarini tay- yorlashni kafolatlaydi.
Mavzularni miistahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1. «Shaxs» tushunchasiga ta’rif bering.
2. «Shaxsning rivojlanishi» deganda nimani tushunasiz?
3. Shaxsni rivojlantiruvchi asosiy omillar nimadan iborat?
4. Shaxsning shakllanishiga muhit qanday ta‘sir ко‘rsatadi?
5. Shaxsning rivojlanishida tarbiyaning rolini tushuntiring.
6. Bola shaxsining yosh davrlari qanday guruhlarga bo‘linadi?
7. Nima uchun o‘smirlik davr ini «bola shaxsi rivojlanishining murakkab davri» deyiladi?
8. О‘smirlik davrida bola shaxsining rivojlanish jarayonini izohlang.
9. Barkamol shaxs tarbiyasi deganda nimani tushunasiz?
10. Barkamol avlod tarbiyasini amalga oshirish bosqichlarini tushuntiring.
11. Barkamol shaxs tarbiyasida g‘ovaviy bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik nimani anglatadi?
12. Barkamol shaxs tarbiyasining та‘naviy-marifiy asoslarini izohlang.
Test savollari