ажратилиши, Чор Россияси ва Хитой императорларининг бу ўлкани иккига бўлиб босиб олиш мақсадида тил бириктиришлари сабаб рўй берган. Икки давлат ўртасидаги бундай келишув 1851 йил имзоланган Кулжа шартномасида ўз аксини топган. Натижада миллатлар чегаранинг икки томонида бўлиниб қолган. Фақат, борди-келди тўхтамаган, чунки чегарадан ўтиш имконияти бўлган. Бу имконият ХХ асрнинг ўттизинчи йилларига келиб беркитилган.
Болалигимдан ёдимда, Андижоннинг Алишер Навоий кўчасидан бошланадиган “Эски Ўш йўли” кўчаси бор. Шу йўлнинг бошини халқ содда қилиб “Хитойкўнси” деб атарди. Бу жойни яхши билишим, акам билан Кўтармага, аммамникига йўл олганимизда, шу жойдан машинага ўтирардик. Ўша жойда Хитой услубида қурилган чиройли бино бўлиб, у Хитойнинг Россия империясидаги консулхоналаридан бири экан, қолганлари Владивосток, Иркутск ва бошқа шаҳарларда бўлган. Ўша бино ҳозир ҳам сақланиб қолган. Яъни, Андижон орқали Хитой билан жуда кўп борди-келди бўлгани учун консуллик бизнинг шаҳарда ҳам жойлашган экан.
Туркистоннинг бўлиниши натижасида чегаранинг у томонида қолган бизнинг ота авлод боболаримиздан бирининг Андижонга келиб, Эскилик қишлоғидаги қариндошларига қўшилишига бир воқеа сабаб бўлган экан. Бу воқеа катталардан бизга қуйидагича ҳикоя қилиб берилган.
Қашқарда бой-бадавлат яшовчи нечанчидир бобомиз, маҳаллий амалдорларнинг кўнглини олиш мақсадида улардан баъзиларини меҳмонга чақириб турар экан. Шундай меҳмондорчиликлардан бирида бўза, шароб ичилган ва сўнгида шошқол ўйналган. Махсус тайёрланган залворли икки сопол коса ичига шошқол тошлари солиниб, силкитиб тошлар ерга ташланган ва улардаги рақамлар сонига қараб, кимнинг ютгани аниқланган. Шу куни омади чопган бизнинг бобомиз амалдорни катта маблағга қарздор қилиб қўйган.
Бундай вазиятни кутмаган амалдор чидолмаслик йўлига ўтиб, қарзидан тонган ва манфаат фақат унга бўлмоғи лозимлигини сурбетларча намойиш қилган. Воқеанинг бундай ривожланишидан жаҳли чиққан бобомиз болахонадор қилиб сўкинганда қўлидаги шошқол косаси билан уни қаттиқ урган. Айтишларича, ҳамма боболаримиз ҳам серсавлат ва бақувват бўлган. Амалдор эса, нимжонгина жуссаси кичик, озғин одам бўлган экан. У бир зарбадаёқ шилқ этиб йиқилиб, жон таслим қилган. Жаҳл аралаш қилинган зарба қаттиқ бўлган, коса ҳам залворлигина экан.
Хитойликлар Шин Жонни босиб олгач, у ерда ўта қаттиқ тартиб ўрнатган бўлиб, бундай ҳолатлар асло кечирилмаган. Шу сабаб ўтиришда қатнашаётган бобомизнинг дўстлари “қочинг”, деб хитоб қилишган. Бобомиз ҳам шошиб, қўйнига олтинли ҳамёнларни солганча, отга тўрт яшар ўғлини миндириб, хайр-хўшни ҳам насия қилиб, Андижондаги қариндошлар ҳузурига кетган. Чунки Андижон бошқа давлат ҳудудида бўлиб, бу ерга хитойликларнинг қўли етмас эди. Бу воқеа, менинг ҳисобларимга кўра 1855-1860 йилларда рўй берган.
Ушбу битикни ёзаётиб, табиий, ўз аждодларимнинг изини яна бир бор қидирдим. Интилишларим натижа бериб, Эскиликда бир қариндошимизникидан акам