бегимсен улуснинг ичинда онинг учун
Қиё кўзум сенинг ўрнинг кўнгул саройинда.40
Атойи:Бу улуста хублар қўрдук, вале, эй ўз бегим,
Дилраболиқта сизингтек шўхи раъно кўрмадук.41
Лутфий:Улус ичинда дурур ўз бегим қиё кўзлук,
Хаёли тўқтамиш ондин кўнгул саройинда.42
Мазкур байтларни қиёсан ўргансак: Саккокий байтида “ўз бегим” ва “саройинда” сўзлари, Атойи байтида биргина “ўз бегим” сўз, Лутфий байтида “ўз бегим”, “Тўқтамиш”, “Саройинда”, яъни учта сўз ийҳом кўрсаткичи вазифасини бажармоқда. Равонлик, мазмун кўлами нуқтаи назаридан ёндашилганида ҳам Лутфий байти катта устунликка эгадир. Биргина байтда муаллиф иккита янгилик қилишга қодирлигини кўрсатган.
“Қаробоғ” сўзининг ийҳом кўрсаткичи қилингани анъанаси ҳам қиёсий кузатишга арзигуликдир:
Атойи:То боғлади бўйнумни ул зулфи қаробоғи,
Кўз ёшида ғарқ айлар ҳардам Араси бизни.43
Лутфий:Кўзум қаробоғинда тушуб хайли хаёлинг,
Бир лаҳза эмас холи ёшимнинг Арасиндин. (Лутфий, 188-бет).
Ёки:Эй кўзи қаро, боғи висолинг ҳавасиндин,
Най кирпукимизнинг орасинда Арасе бор. (Лутфий, 62-бет).
Инсоф билан айтиш керакки, Мавлоно Лутфий салафга нисбатан анъана доирасидан ташқари чиқиб кетмаган. Атойи байти Лутфийники билан бемалол ҳар жиҳатдан беллаша олади.
Мавлоно Лутфийнинг ийҳомчиликдаги таждидида биз янги ийҳом кўрсаткичларининг кўплигини кўрамиз, деб уқтирдик. Қуйида ийҳомли байтлардан намуналар келтирамиз. Биринчи намунанинг муҳимлиги “қин”(ғилоф ва азоб) сўзининг соф туркийлигидир:
Қилма ҳавола ҳажр ила Лутфийни ўлтурур учун,
Тез қилични элга ол, тутмагин ани қин аро. (Лутфий, 10-бет).
Иккинчи намуна ҳам ана шу хусусияти билан диққатга сазовордир. Муҳими, “оч” (очмоқ феълидан ва овқатга зорлик) сўзи икки сўз туркумига мансубдир:
Юз очғил, кўз сени тўйгунча кўрсун,
Неча бўлғай бу кўзум мунтазир, оч. (Лутфий, 31-бет).
Айниқса “лом” сўзидан ийҳом кўрсаткичи ихтиро қилиш йирик санъаткорнинг жиддий ижодий ютуғидир:
Ул алиф бўйлук санамнинг ҳалқа-ҳалқа зулфидин,
Нечаким чектим балолар демадим юзунда лом. (Лутфий, 151-бет).
Бу байтни қуйидагича тушуниш мумкин: биринчидан, Алифдай қоматли дилбар зулфидан балолар чексам ҳам, “миқ этмадим”; иккинчидан, Алиф қоматли дилбар зулфидин балолар чексам ҳам: “Зулфи ломга ўхшайди” демадим.
“Қочар” – соф туркий сўздан ийҳом яратиш ҳам Лутфийнинг мислсиз маҳорати, новаторлиги намунаси бўлиб ҳисобланади. Яна бир янгилик шундаки, Лутфий ижодидан бошлаб бир байтда ийҳом ва тажнис кўрсаткичларининг баробар қатнашуви юзага чиқдики, кейинчалик буни Бобур муваффақиятли равишда давом эттирди.
Қочарини кўрай десам, қочадур,
Мени