туфроғиға, деди: “Қўй”.
Бўса истаб лаъли рангин сўрдум эрса, деди: “Ол”.46
Байтдаги тўрт ийҳом кўрсаткичи ва уларнинг маъноларига бизнинг диққатимизни профессор Анвар Ҳожиаҳмедов уч китобларида (“Шеър санъатлари ва мумтоз қофия”, “Мумтоз бадиият малоҳати” ва “Шеър санъатларини биласизми?”) жалб этганликларини алоҳида қайд этгимиз келади. “Қўй” (қўй ва қўйма), “рангин”(алвон ва ранги, юз туси), “сўрдум” (сўрдим ва сўрадим), “ол” (қизил ва бўса олишга розилик) маъноларида келмоқда.
Ийҳомга – сўзнинг икки маънолиликда қўллаш истаги, сўз ўйинига мойиллик тамойили хослиги нуқтаи назаридан мулоҳаза юритсак, Бобурнинг бу соҳадаги маҳорати Мавлоно Лутфийникига ўхшаб кетади: анъана давом эттиришда ҳам, янги ийҳом кўрсаткичларини кашф этишда ҳам, соф туркий сўзларни ийҳомга жалб этишда ҳам…
Айниқса, “ёрмоқ”, “ён”моқ сўзларининг қўш маънолилиги, “тош” сўзининг кўп маънолилиги, “ёш” сўзининг турфа маънолари бобурона байтларда ўзгача жилваланадики, тадқиқотчи муаллиф-санъаткор новаторлигидан ғоят мамнун бўлади:
Доғлар қўйди дирамлар киби кўксумни ёриб,
Не осиғким, ёрға тушмас қабул ул ёрмоғим.
Тажнис аралаш ушбу ийҳом моҳиятига келсак. “ёрмоқ” – кўксини ёришга ишора ва пул маъноларидадир. Салаф мумтоз шоирлар “чанг” мусиқий асбобини англатувчи “эгри” сўзидан ийҳом кўрсаткичи топган бўлсалар, Бобур “чанг” сўзининг ўзини ийҳом кўрсаткичига айлантирган:
Телба кўнглумким сенинг чангингдадур, ёд айлагил,
Бир навозиш бирла кўнглумни менинг шод айлагил.47
Муҳими шундаки, бу байтда “навозиш” (чалмоқ ва алқамоқ маъноларида) сўзи ҳам ийҳом кўрсаткичи бўлиб келгандир. Таносибли ушбу байтдаги “чанг” сўзи (чолғу асбоби ва қўлида, дастида, асоратида маъноларида) ийҳомли ҳолатда қўлланилган.
Айни шундай таждид ҳодисаси Бобурнинг қуйидаги байтида зоҳирдирки, бу иккиликда ҳам ийҳом кўрсаткичи иккита ва ҳар иккиси соф туркий сўз асосида бунёд этилгандир:
Қондин элга ёйди тифли ашк сирримни менинг,
Чунки мен ул ёшни ҳаргиз соҳиб асрор этмадим48
Байтдаги “қондин” сўзи “қондан” ва “қаердан” маъноларида, “ёш” – “кўз ёши” ва “навқирон, камолга етмаган киши” маъноларида келгандир. Китобхон юқорида қайд этилган байтларнинг ҳаммасини икки маъноли бўлса икки хил мисра мазмунида идрок эта олади. Бу ҳол унинг идрок қувватига ҳам боғлиқ, албатта. Чунки китобхонларнинг тахминан тўқсон фоизи байтдаги ийҳом санъатини сеза олмайди. Бунинг талай сабаблари бордирки, ўрта мактабларда мумтоз адабиёт таълимида ийҳомга унчалик аҳамият берилмайди.
Мумтоз шоирларимиз форс адабиётидаги “ширин” сўзида ийҳом қўллаш анъанасини эгаллаган, шунингдек Навоий “Туҳфат ул-афкор” қасидасида “Хусрав” сўзи билан ийҳом кашф этган эди:
Шаҳ ки ёди марг наорад з-уст вайронии мулк,
Хусрави беоқибат хусри билоду кишвар аст.49
(Мазмуни: