бадиий матндан топа оладилар. Қолаверса, халқимиз азалдан сўзнинг кўпмаънолилиги шайдосидирки, аскиячилик бунинг халқ закосининг пойдорлиги, умрбоқийлиги далилидир.
Ийҳоми зулвужуҳ санъати.
Ийҳоми зулвужуҳ санъатини кўп маъноли ийҳом деб талқин қилса бўлади. Турфа маънолар ифодалашдаги уйғунлигига қарамай ийҳом ва ийҳоми зулвужуҳ санъатининг фарқлари аниқ: ийҳом санъати икки маънолиликка асосланса, ийҳоми зулвужуҳ санъати намуналари сўзларнинг уч-тўрт маъноларда мисрага мазмунан мос келиши билан ўқувчини ҳайратда қолдиради. Ушбу санъатлар орасидаги иккинчи фарқ шундаки, ийҳоми зулвужуҳда икки ёки ундан ортиқ ёндош сўзлар назарда тутилади.
Ийҳоми зулвужуҳ санъати ҳақидаги илк маълумотлардан бири Фахриддин Али Сафийнинг “Латоиф ут-тавоиф” асарида учрайди. Муаллиф Хожа Хусрав Деҳлавийнинг:
Пилтан шоҳиву бисёр аст борат бар сарир,
З-ин маранж, эй абру бор, ар гўямат: бисёр бор66
(Мазмуни: Филтан подшоҳсану уловингда юкинг жуда кўп, Эй булутдай саховатли зот, бу гапимни такрорласам ранжима).
байтини мисол тариқасида келтириб, байт сўнгидаги “бисёр бор” сўзларининг етти маънога моликлигини қайд этган.
Умрини асосан жангу жадалларда, юртма-юрт, элма-эл кезиб кечирган Заҳириддин Муҳаммад Бобурда адабиётга, сўз сеҳрига нисбатан туғма бир иштиёқ, меҳр бўлганки, яхши устозлар ёрдамида ундаги шеърхонлик одати шеърдонлик мутафаккирлиги даражасига кўтарилган. Шунинг боисидирки, Бобур шеърлари бадиий сербезаклиги, кўп маънолилиги, равонлиги, ўйноқилиги, ўта ифодалилиги билан беш асрдан бери туркий халқларни ўзига мафтун этиб келади.
Бобуршунослар шоир шеърларининг катта бир қисми унинг таржимаи ҳоли билан узвий боғлиқлигини қайд этадилар. Профессор Абдурашид Абдуғафуров ҳақли уқтирганидек: ”Бобур бадиий сўзга, шеъриятга ўзлигини, ўз руҳий оламини очиш воситаси деб қараган. Худди шунинг учун ҳам муаллиф шахсий ҳаёти лавҳалари ҳамда унинг руҳий кечинмалари билан бевосита боғлиқлик Бобур лирикасининг хос белгиси даражасига кўтарилган”.67
Илми саноеъга бағишланган рисолаларда кўп мисоллар шоир ҳаётига дахлсиз, ўта таъсирчан рубобий байтлар тарзида келтирилади. Биз Бобур ижодининг таржимаи ҳолига оид қиррасига таяниб, ийҳоми зулвужуҳ санъати намунасини танладик. Ийҳоми зулвужуҳни кўп маъноли ийҳом, анвойи маъноли, турфа фикрларга бой сўз санъати деб изоҳлаб, қарашларимизни Бобурнинг қуйидаги рубоийси мисолида асослашга ҳаракат қиламиз:
Ҳижронда, сабо, етти фалакка оҳим,
Гар ул сори борсанг, будурур дилхоҳим:
Ким, арзи дуо ниёз ила қилғайсен,
Гар сўрса мен хастани гулрух моҳим.
Қайд этиш жоизки, Бобур асарларининг барча нашрларида рубоий шу тарзда ўқилган, тушунилган ва босилган. Одатда ийҳоми зулвужуҳ санъати кўпинча байт охирида кузатилади. Рубоийнинг тўртинчи мисрасини
Гул юзли ойим мени сўраб қолса
Мазмунида идрок этдик. Энди рубоийни қуйидаги ҳолатда ўқиб кўрайлик-чи,