Amanhor - Kumukca. Hüseyn Abdul

muratların bildirgende, Babay harisini sebebin aytıp bere: “Balıkğa aytarsan: onu gözünde tırnak çakı yakut taş bar, şo taşnı çığartsa, gözü sav bolacak, çığartmasa, sav gözüne de korkunç bar.

      Terekge aytarsan: bir zamanda birevler o terekni tübüne gümüş bulan altın yaşırtğanlar, ol adamlar dünyadan getgen. Terekni tamurları barıp şo haznağa tiygendir. Şo sayalı dağı işlep bolmaydır. Şo haznanı çığartsa, terekni butaklarına ösmek bar, çığartmasa gurumak.

      Börüge aytarsan: haygev adamnı etin aşasa, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.

      Şahap Murad Babayğa savbol da etip, tavdan tüpge bağıp yorta. Suv yağağa yetişgende, balık mundan soray: “Ne yahşılık geltirding?” Şahap balıkğa Murad Babaynı sözlerin ayta. Balık Şahapdan tiley, yalbara. Amma Şahap “alğasayman” dep, balıknı gözündegi yakutnu çığarıp almaylı gete.

      Balıkdan bulay ayrılıp, artda Şahap terekge yoluğa. Terek de Şahapğa yalbarıp tiley, haznanı gazıp çığar dep, tek Şahap gulak asma da süymey, alğasap savbollaşıp, yolun tüpge bağıp uzata.

      Börüge yetişe. Börü soray: “Adam yoldaş, Murad Babaydan ne yahşılıklar alıp gelding?” Şahap: “Köp yahşılıklar geltirdim, Murad Babay meni muratlarıma yetdirdi: abzarım tolup koy bulan tuvar, üyümde de çeçek yimik katınım, beşigi, beşiginde “inga-inga” dep yılayğan ulan…

      Seni dertinge darman dey busang, Murad Babay bulay dey: Haygev adamnı etin aşasın, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.

      Börü ayta: “Adam yoldaş, sav bolğur, bu habarnı alıp gelgen sayalı. Sağa men ne yahşılık etegenimni bilmeymen: geç de bolğan, şahar da yırak, geçe bizde konup get, baryoğumnu berip seni konak eteyim”.

      – Zamanım yog, dey Şahap,

      – Alğasayman, gapu açılıp, tuvarım-goyum oramğa yayılıp galmağa yaray?Gatın tuvar-goyğa garasınmı, beşikdegi yaşğa garasınmı? Men alğasayğanımdan balıgnı gözünden tırnag çagı yakutnu çığarıp almadım, terekni tübündegi altın bulan gümüş haznanı goyup baraman.

      Börü Şahapdan yakut bulan altınnı habarın aytıp get dağı dep tiley. Şahap börüge terekni va balıknı muratların Murad Babayğa alıp barğanın, o bergen cavaplanı, artda gaytıv yolda balıkva terek bulan yolugğan küylerin ayta.

      Börü Şahapnı lakırına tınglap-tınglap, bulay naticağa gele: “Men neçagı izlesem de, senden artıg haygevnü tapmasman”, dep, börü sözünü ahırına yerli de çıdamay, Şahapnı butların çumarlap tübüne sala.

      Amanhor yomagnı şulay bitdirgen. Tınglağanlar yomagnı uzatğannı süye. Gertige gıyışmasa, yomag uzag yaşamay, yomagnı gerti yanı tınglavçulanı oylarında artı uzatılıp aytılacağı belgili.

      Amarhor gul-garavaşğa bu habarlanı aytmaglıg bulan olağa: “Siz hali de anglap bitmeysiz, Tatarhannı barı zulmularına çıdap turasız, ne gıyınlıglar etip goysa da, siz oğar söz gaytarmaysız: itlerine talatsa da, yatdırıp argalarığızğa yorme ursa da, siz göterip turasız. Tatarhan busa barğan sayın başığızğa mine, sizin haygevlege hisap etip, gıyınığıznı aşay. Namus gerek Tatarhan yimik zulmuçunu dünyadan yog etmege. Tatarhan sizden hakıllımı? Ha-kıllı busa terekdegi guş uyalanı buzdurup, yımırtğaların sındırtamedi?! Bu işge sabançılanı tabun-tabun etip sala. Dağı bolmasa yaramay dey busa eki adam taman tügülmü?! Yog, olay tügül. Tatarhannı hagılı bulay işley: “Men vilayatnı hanı bolğan song, yerdegi adamlağa çı neçik de, havadağı guşlağa da meni hukmum yetmege gerek”, dep aytmağa süye.

      Amanhor bulan gul-garavaş yürekden yuvuglaşğan, oğar özleni adamına yimik garaylar. Amanhor da sabançılardan özün ayrı görmey, özün olar bulan teng adam hisaplay:

      Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,

      Uhlama, et öz başıngnı çarasın!

      Misgin bolup bulay turma yaramas,

      Görset halkga yüreğingni yarasın!

      Yüreklerde okgadalğan yara bar,

      Ol yaranı sav etmege çara bar.

      Golunga al tübegingni oğungnu,

      Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.

      Amanhor hannı buyruğundan gutulmadı. Hansarayğa gaytğanda, oğar yangı hukmular tapşurulğan. Şulay har türlü barçı-gelçi işlege ürüy turup zaman çalt öte. Yaz da bitip, güz gelgen.

      Oktyabr aynı üçünçü günü edi. Tatarhannı yılgısından bir yahşı at da yerlep, Amanhor Absiyahkentge alifan cıyma barma hazirlendi. Anası va gızardaşı da bulan savbollaşıp, Amanhor erten gara tang bulan yolğa tüşe.

      Ol Absiyahkentge gelip girgende ahşam geç vagti bola. Köbüsü terezelerde yarıglar görünmey. Adamlanı birleri yatğan, birleri yatıp bitmegen. Ullu oram bulan hıylı yurüse de Amanhorğa heç birev de yolugmay. Onu gonag tüş-me bu kentde tanışı-bilişi de yog. Amanhor ahırda idara üyün izlep tapmağa toktaşa.

      Hıylı aride terezelerinden güçlü çırag yarıglar urunğan bir üy görüne. “Bu mecit bolmağa yaray”, dep, Amanhornu esine gele. Ol atın toktatıp tınglay, üynü içinden adamlanı sesleri çalına. Amanhor atdan yengil selpinip tüşgen, toktağan. Og- cayasın da tüzlep, ügenni başın karasğa da baylap, ullu üynü eşik aldına gelgende, “Madaniyat üyü” dep yazılğannı görüp gala. Amanhor uzag oylaşıp turmağan. Teberip eşigin aça va salam bere. Muallim va mutalimler Amanhornu salamın da alıp, işin davam etgen. Amanhor da özüne görsetilgen yerde olturup mutalimleni aldında arab va fars tilde kitaplanı görüp: “Bu kent ilmu yagdan bizin tüzlükde ing alğa getgen yurtlardan bolmağa gerek”, dep oylay.

      O madaniyat üyünü habarı bulay. Birinçiley, madaniyat üyüne nege S. Polotskiyni atın goyğan?

      Rus paçası Aleksey Mihayloviçni saray muallimi gospodin Polotskiy 1664-nçü yıllanı ahırında Svyatoy krest degen beklik galada bolup, şondan gıdırıp Absiyahkentge gelip, kazakkentlege barıp, bir aylardan artıg bu yaglarda yurüp, ilmu yağından, ohumag yağından adamlağa köp vazalar-nasihatlar etip getgenden song, Absiyah halgı rus kazaklar bulan bir bolup, madaniyat üyün açğanlar. Oğar S. Polotskiyni atın da goyğanlar. Şo üyde ahşamlar muallimler mutalimlege arapdan, farsdan, türk tillerden dars ohuta edi.

      Mahammat cannı kitabından bulay belgili bola. Absiyahkentni idarası bar. İdara gurumunda işleygen adamlar: Mansur bey Tatarhannı naziri, onu kömekçileri: Abdullahat, Abdusalam, Gazi Nasrulla, Gazanfar, Cabbari, Hüseyn-ağa, Mahmud-ağa, Ruhulla. Madaniyat üyünde Ahmat Sayyar arap tilden, Mamedi Kaffar fars tilden, Babskiy Zahari Rus tilden dars bere.