yazıya aktarılan bu atışma Kırgızistan coğrafyasının tamamında bilinen varyant sayısı oldukça fazla olan bir eserdir. Atışma, Talas’ta düzenlenen büyük şölende doğaçlama şiir söyleme yöntemi ile gerçekleştirilir.
Eseneman ve Ceñicok arasında gerçekleştirilen atışmada şairler aynı bölgenin şairleri oldukları için, türün diğer örneklerinde olduğu gibi sözü aile, boy ya da bölge gibi konular üzerinde ayağa düşürmez. Bunun yerine şiirlerin muhtevasını şairlerin sosyal hayat, din, ahlaki meseleler konusundaki düşünceleri belirler. Bu bakımdan düşünce ve sanat hünerinin en iyi örneklerinden bir sayılabilecek bir edebî eser ortaya çıkar. Atışmayı Ceñicok kazanmışsa da Esenaman’ın atışma sırasında Ceñicok’tan aşağı kalmayan özellikle kafiye bulmadaki ustalığı, düşüncelerinin netliği, nükteli söyleyişi gibi hünerleri onun da büyük bir şair olduğunu göstermeye yeter. Esenaman atışmada kaybetmesine rağmen bu durumu kişisel bir kavga haline getirmez ve Ceñicok’un şairlik kudretine, ustalığına her zaman saygı duyar (Akmataliyev, 2012: 225-230).
Kırgız şiir geleneğindeki atışmanın en zor türü bilmeceli atışmadır. Bu tür daha çok dinî inançlarla ilişkili olduğundan ortaya çıkışı da eski dönemlere dayanır. Bilmeceli atışmalarda kullanılan motif, içerik ve kahramanların Kırgız sahası dışında Altay, Hakas ve Kazaklar arasında da birçok varyantlarının bulunması türün ortak edebî devrede kullanılan eski bir şiir söyleme biçimi olduğunu doğrulamaktadır. Bilmeceli atışmalarda klişe söyleyişler, klasik örnekler kullanılmakla birlikte şairler, kendilerine ait özgün ve kişisel detaylar da eklemek zorundadır. Toplumun tabiî gelişme sürecinde yaşananları, insan ve tabiat etrafında gerçekleşen olayları anlamak üzerine kurulu bilmeceleri şair, estetik bir kavrayışla sorar ya da cevaplar. Bu atışma türü şairin şiir söyleme yeteneği kadar, insandan topluma, toplumdan tüm âleme genişleyen bir mecrada düşünebilme yeteneğini de geliştirir. Bilmece türü atışmalarda şairler bir süre sonra toplumsal ve siyasî meseleri de bilmecenin konusu yapar. Bir tür beyin fırtınasına dönüşen ve yeni fikirler üretme, toplumsal farkındalık oluşturma, sorun çözme gibi bugün de ihtiyaç duyulan yetenekleri geliştirmede bilmece türü atışmalar oldukça önemlidir. Esenaman ile Çoñdu’nun aşağıya bir kısmı alıntılanan bilmece türündeki atışması bu türün bugün de en iyi örnekleri arasında sayılabilir.
Esenaman:
Kuu ılaaçın teppegen
Kulduyup cerge tüşpögön
Kuuda bütün bar beken
Kara ılaaçın teppegen
Kaldayıp cerge tüşpögön
Kanatta bütün bar beken?
Beyaz Laçin vurmayan
Hareketsiz yere inmeyen
Kuğuda sağlam var mıymış?
Kara Laçin vurmayan
Kocaman şekilde yere inmeyen
Kanatta sağlam var mıymış?
Çondu:
Kuu ılaaçın teppegen
Kulduyup cerge tüşpögön
Kuuda bütün kurkulday
Kara ılaaçın teppegen
Kaldayıp çerge tüşpögön
Kazda bütün Karlıgaç
Beyaz Laçin vurmayan
Hareketsiz yere inmeyen
Kuğuda sağlam çulha kuşu
Kara Laçin vurmayan
Kocaman olup yere inmeyen
Kazda sağlam kırlangıç.
Hayatı boyunca birçok şair ile atışan Esenaman, sadece Kırgız lehçesiyle değil Kazak lehçesiyle de şiirler söyleyen, atışmalara katılan bir şairdir. Kazak coğrafyasını da dolaşarak birçok şiir söylediği rivayet edilen şairin bu özelliğini Arstanbek de doğrulamaktadır:
On, sol Kırgız çoğulsa
Kakşap bir ırdap turçu ele
Kazak, Kırgız aralap
Eki tilde bipbirdey
Elirip ırdap curçu ele
Sağ, sol Kırgızları toplansa
Durmadan şarkı söyler idi
Kazak, Kırgızları dolaşıp
İki dilde de aynı şekilde
Coşarak şarkı söyler idi
Ayrıca halk arasında, Esenaman’ın Kazak Türkçesi ile de şiirler söylediği ve Kazak şairlerle atıştığı ihtimalini güçlendiren içerisinde Kazak Türkçesine ait kelimelerin de bulunduğu ve Kazak şiirine has bir şiir biçimi olan ölöñ şeklinde söylenmiş 11-12 hecelik bir şiiri de bulunmaktadır:
On beşinde şarkırap akkan bulaktaysın
Cıyırmanda carga oynogon ulaktaysın
Otuzda küyüp turgan çıraktaysın
Kırkında kınga salgan bolottoysun
Elüüdö belden aşkan adamdaysın
Altımış caş kayra köçkön eldey eken
Cetimiş cergesi meken eken
Seksenin kara cerden kem eken
Toksonun tongo sepken bor eken
Balanın balasına kor eken
On beşinde çağlayıp akan pınar gibisin
Yirmisinde yarda oynayan oğlak gibisin
Otuzunda yanmakta olan çıra gibisin
Kırkında kınına konmuş pulat gibisin
Ellisinde belden aşan adam gibisin
Altmış yaş, geri göç eden halk gibiymiş
Yetmiş, vatanı ile eşit imiş
Seksenin kara topraktan eksik imiş
Doksanın buza saçtığın toz imiş
Oğlunun oğluna hor imiş
Esenaman-kendi döneminin şairidir. Onun için onun yaratıcılığı aşırı övülmeden veya eksiltilmeden kendi değerini alması gereklidir. Şairin yaratıcılığı kendi döneminin tarihi şartına, toplumsal ve sosyal bakış açısına, ahlaki bilgisine göre oluşturularak gelişmesi ise değerlidir. Bundan fazla talep etmenin bir zaruriliği yoktur. Esenaman’ın yergi şarkıları bazı kişilerin emri ile söylenmesine rağmen, nişanladığı kişiyi indirebilmiştir. Buna yukarıdaki Cankaraç ve Baytik hakkında söylemiş olduğu şarkıları açık örnektir.
Eseneman dönemindeki mollaların halkı aldatarak menfaat temin etmelerinden de oldukça rahatsızdır. Helal haram konusunda işine geldiği gibi davranan, dini kullanarak halkı korkutan mollaları şiirlerinde açıkça eleştirir. Nitekim bir tanıdığının evine gittiğinde onun hasta hanımını iyileştirmesi için evine çağırdığı Acıbay Molla’yı elindeki tek keçiyi keserek ağırladığını mollanın da bu durumu kendisi için bir hak saydığını görür. Ayrıca Molla, şairi de kendisine ve dolayısıyla dine gereken ilgiyi ve saygıyı göstermemekle itham eder:
Koconun