Taşkent, Fergana, Buhara, Semerkant ve Hive’de önde gelen insanlar tarafından kültürel ve eğitimsel alanlarda ciddi şekilde destek görmüşlerdir.55
Eğitim alanında ortaya çıkan Ceditçilik Hareketi zamanla kültürel ve siyasal alanda da etkili olmuş ve siyasal alanda Ceditçiliğin ortaya çıkmasına ve Türkistan’ın millî ve özgür olmasına yönelik ideolojinin doğmasına sebep olmuştur. Bu hareket kültürel ve sanatsal alanda da etkili olmuştur. Ceditçilik, bu dönemlerde büyük bir umutla karşılanmıştır. Hareket Türkistan millî birlik ve beraberlik fikirlerinin ana düşüncesini oluşturmuş, millî matbaanın gelişiyle birlikte kitaplar basılmıştır. 1913 yılında Turan Kütüphanesi ve Yayınevi kurularak Türkistan’da eğitim ve aydınlanma faaliyetleri, bilimin yayılması ve matbaa işlerinin gelişmesini sağlanmıştır.
1905 Devrimi, Türkistan’da sürgün olarak bulunan Rus sosyal demokratlarını harekete geçirmişti. 1906’da Taşkent, Aşkabad ve Kızılarvat’ta Rus işçileri ve sosyalistleri örgütlendiler, kongreler düzenlediler. Onların içinde yerel aydınlarla yakın temas kuran inkılapçılar vardı. Ruslardaki bu heyecan Türkistan Müslümanlarını da harekete geçirdi. 10-15 Mart 1905’te Taşkent Müslümanları toplantılar yaparak taleplerini Türkistan Valisine sundular. Kasım ve aralık aylarında toplantılar yaparak bu talepleri daha ayrıntılı bir şekilde görüştüler. Toplantıda Taşkent’te bir Müslüman Dinî İdaresi kurulması ve Tatarların Türkistan’da mülk edinmesini yasaklayan kanunun kaldırılması istendi.56
Ceditçilik Hareketinin Amaçları ve Hedefleri
Orta Asya’da ilericiler, gelişmiş bir toplumun oluşturulması fikirlerinin uygulanmasında bağımlılık ve geri kalmışlıkla mücadeleye özel önem vermişlerdir. Bu alanların uygulanmasında aşağıdaki alanları öncelik olarak gördüler: Ülkedeki yeni metodik okullar ağının genişletilmesi, yetenekli gençlerin yurtdışında eğitim görmeleri için gönderilmesi, çeşitli eğitim toplulukları ve tiyatro grupları oluşturulması, gazete ve dergilerin yayımlanması, sosyopolitik ve kültürel bilinci artırarak Türkistan’da millî bir demokratik devlet kurulması.
Ceditçilik Hareketi’nin ana fikirleri şunlardan oluşmuştu:
• Türkistan’ı Orta Çağ, feodal gerilik ve batıl inançlardan kurtarmak.
• “Usûl-i kadimi” reddederek ülkeyi, halkı, milleti kalkınma yolunda yönlendirmek.
• Millî bir devlet kurmak.
• Anayasal, parlamenter bir şekilde özgür ve müreffeh bir toplum oluşturmak.
• Türk dillerine devlet dili statüsünün verilmesi.
• Millî para birimi ve millî ordu oluşturmak.57
Bu hareketin temel amaçlarından biri, ülkede modern bir eğitim sistemi kurmaktı. 1906 yılında Gaspıralı’nın, Tercüman gazetesinde Buhara ve Hive Hanlığı Emirine hitaben: “İslam medeniyetinin kurulması ve Türkistan halkının millî birlik ve beraberlik içinde tam bağımsızlığına kavuşabilmesi için bütün imkânlar seferber edilmelidir. Sadece maddi imkânlar yetmez. Manevi olarak da bu işin çilesini çekmek ve fedakârlıkta bulunmak kaçınılmazdır.”58 gibi tavsiyeleri bu amacın en önemli göstergelerindendir.
Ceditçilik Hareketinin Temsilcileri
XX. yüzyılın başlarında Taşkent, Semerkant, Buhara ve Fergana Vadisi’nde onlarca Cedit okulu açıldı. Ceditçiler, gençleri okullarda yetiştirdiler ve onlar aracılığıyla Türkistan’da bağımsız bir devlet kurmak için millî devlet fikrini desteklediler. XX. yüzyılın başlarında Türkistan’da ülkenin eğitimsel ve millî kültürünün gelişimine önemli katkıda bulunan Ceditçi aydınlar ortaya çıkmıştı. Bunlar Semerkant’ta Mahmud Hoca Behbudî, Abdukadir Şakuri, Saidahmad Siddiqi-Aczi, Buhara’da Munavver Kari Abduraşidhanov, Abdulla Evlanî, Ubaydulla Hoca Asadullahocayev, Abdurauf Fıtrat, Sadriddin Aini, Fayzulla Hocayev, Fergana Vadisi’de Hamza, Abıdcan Mahmudov, Abdülhamid Çolpan, İshakhon Ibrat, Hive’de Babaahun Salimov, Polvonniyaz Haci Yusupov ve diğerleri.59
Münevver Kâri (1880-1933): “Türkistan Ceditçilik Hareketi’nin önemli liderlerinden ve Taşkent Ceditçilerinin öncüsü olan Hafız Münevver Kâri 1878 yılında Taşkent’in Şeyhantahur’un Darhan Mahallesi’nde doğdu. Babası Abdurreşid Han medrese müderrisiydi. Annesi Hasiyet Hanım, bilgili ve dindar bir hanımdı.” 60
Taşkent’in Şeyhantahur bölgesinde Hafız Osman’ın yanında Kur’ân-ı Kerim’i hıfzetmiştir. Sonra okumak üzere Buhara’ya gitmiş ve orada tefsir, hadis ilimlerini iyice öğrenen Münevver Kâri, daha sonra mahallesinde imamlık yapmıştır.61
Münevver Kâri, Ceditçilik Hareketi’nin öncüsü olan İsmail Bey Gaspıralı’nın Tercüman gazetesini yakından takip eder ve ondan çok müteessir olur.62 1900 yılında Ceditçilik Hareketi’ne katıldı. Çok geçmeden 1901 yılında Taşkent’te ilk Cedit okulunu açmıştır. Münevver Kâri, bu Usûl-i Cedit okullarında okutulmak üzere Edib-i Evvel, Edib-i Sâni, Tecvide’l-Kur’an, Yer Yüzü gibi eserlerle okulunun altyapısını oluşturmuştur.63
Münevver Kâri, çıkardığı gazete ve dergilerle Özbek Türk basınının gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Bu konuda ilk adımını 1906 yılında atmış, Terakki gazetesinin çıkarılmasında kurucu ve yazar olarak yer almış, aynı yılda Hurşit gazetesini çıkartmıştır. 1914 yılında Seda-i Türkistan’ı, 1917 yılında kendisinin başyazarlığını yaptığı Necat gazetesini çıkarmayı başarmıştır. Aynı yılda Taşkent’te Ahmed Zeki Velidi Togan tarafından çıkartılan Kengeş dergisinin muharrirliğini de yapmıştır.64
Abdurrauf Fıtrat (1886–1938): Türkistan Ceditçilik Hareketi’nin tanınmış şahsiyetlerinden, modern Özbek edebiyatının kurucu simalarından, tiyatro yazarı, naşir, şair, âlim olan Abdurrauf Fıtrat 1886 yılında bugünkü Özbekistan Cumhuriyeti’nin Buhara şehrinde doğdu. Ticaretle meşgul olan babası Abdurrahim Bey, okumuş, bilmiş kişilerdendir. Fıtrat Mir Arap Medresesine gider, 18 yaşına kadar çağdaş malumatlarla yetişir. Daha sonra hacca, Türkiye’ye ve Hindistan’a gider. O, 1909-1913 yıllarında İstanbul’da Daru’l-Mualliminde okur. Eğitimini bitirip ülkesine dönen Fıtrat, Buhara Tamimi Maarif Cemiyetini kurar. Buharalıların yardımıyla kurmuş olduğu bu cemiyetle siyasete ilk adımını atmıştır.65
1917 yılında, sol görüşlü bu genç Buharalıların desteğiyle Genç Buharalılar anlamına gelen Yaş Buharalılar Partisini kurar. Fıtrat, 1918–1920 yılları arasında, siyasî ve kültürel mesajlar veren Oğuz Han, Çın Süyüş, Hint İhtilalcileri gibi eserlerini yazmıştır. Yine 1924 yılında dönemin zalim, işgalci gücü Rusya’yı hedef alan Ebulfeyz Han, Şeytanın Tanrı’ya İsyanı, Arslan gibi birçok eser yazar ve yazdığı bu eserden dolayı takibata uğrar.66
Tölegan Hocamyarov Tevalla (1883–1937): Ceditçilik Hareketi’nin önemli şair, yazar ve öncülerinden olan Tölegan Hocamyarov Tevalla, 1883 yılında Taşkent’in Kökçe bölgesinde doğdu. Tevalla ilköğrenimini Beyler Beyi Medresesin’de aldı.