ahlâkın” yerine aklagelmedik safsatalar ikame edilmiştir.
Samet Vurgun’un “Rusiya şeirinin şah əsərini / Çəvirdim ilk dəfə Türkün diline.” diyerek Puşkin’in “Yevgeniy Onegin” adlı manzum romanını Türkçe’ye çevirmenin haklı gururunu yaşamasının altında sanki Âkif’in Osmanlı üdebasını anlattığı manzumesinde önerdiği “Konturat akdederek Rusya’dan on on beş edib,/ Getirir, yazdırırım millet için birçok eser!” düşüncesinin etkisi vardır.
Üdebânız hele gâyetle bayağ mahlûkat…
Halkı irşâd edecek öyle mi bunlar? Heyhât!
Kimi Garb´ın yalınız fuhşuna hasbî simsar;
Kimi, İran malı der; köhne alır, hurda satar!
Eski divanlarınız dopdolu oğlanla şarab;
Biradan, fâhişeden başka nedir şiir-i şebab
Serseri: Hiç birinin mesleği yok meşrebi yok;
Feylesof hepsi; fakat pek çoğunun mektebi yok!
…
O benim en ebedî hasmım olan Rusya bile,
Hakkı teslim edelim! Hiç de değildir böyle.
Mütefenninleri tâ keşfe kadar tırmanıyor;
Edebiyyâtı anıldıkça zemin çalkanıyor.
Kudretim yetse eğer, on yedisinden yukarı,
Üdebâ nâmına kim varsa, huduttan dışarı
Atarım taktırarak boynuna bah-nâmesini;
Okuyan yaftayı elbette çıkarmaz sesini.
Sonra bir tarz-ı telâfi bulurum: -gerçi garib-
Konturat akdederek Rusya´dan on on beş edib,
Getirir, yazdırırım millet için birçok eser! (Ersoy, 1992: 169)
Fələkdən intiqam istər, qopub ruhumda tufanlar,
Nə insafsız, nə vicdansız olurmuş Ya Rəb, insanlar! (Vurğun, 2005: II/235)
Vurgun, insanları dinle aldatan şarlatanlardan Yara-tan’a yakınıyor.
Tebrizli Şair Rıza Sarraf 1906 yılı Ağustos ayında İngiliz konsolosluğunun önünde yapılan mitingde okuduğu “Dur35, Veqt-i Səhərdir!” adlı şiiri Güney Müslümanlarının vaziyetini tasvire yeterlidir zannederim.
Ey Millət-i İslam, oyan, vəqt-i səhərdir!
Gör bir nə xəbərdir!
Bəsdir36, bu qədər yatma, çürürsən, nə xəbərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
Qafil düşübən dinini dünyaya satıbsan,
Yüz ildi37 yatıbsan.
Bəsdir, gözün aç, səndə kəsalət38 nə qədərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
…
Tapdar39 səni həmsâyələrin40, durma, deyir yat.
Kəçmiş ola, heyhât!
Bu dövrdə hər kimsə yata qanı hədərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
Gün oldu günorta, hamı yatmışlar oyandı,
Öz əybini qandı41.
Sən yat, qoy olar dursun42, olar çünki bəşərdir43,
Dur, vəqt-i səhərdir! (Kafkasyalı, 2002: 3/283)
1909 yılı. Abbas Sehhet’in (Abbaskulu Mehdizade) ifadesiyle kör, sağır ruhlarda milliyət hissi ve gözəl duyğular oyandıran Sabir, bir molla ile bir meşedinin sohbetiyle devrin ulemasının hâli pürmelâlini gözler önüne sermektedir.
– Nə xəbər var, məşədi?
– Sağlığın!
– Az-çox de yenə?
– Qəzet almış Hacı Əhməd də…
– Ba! Oğlan, nəmənə? Sən özün gördün alanda?
– Belə nəql eylədilər!..
– Dəxi kim qaldı, xudaya, bu vilayətdə mənə?!
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb44, yoldan azıbdır, babıdır!45
– Dəxi bir başqa xəbər?
– Hac Cəfərin oğlu Vəli, Uşkolaya qoyub oğlun…
– O qurumsaq da?
– Bəli!
– Sənə kim nəql elədi bu sözü?
– Bilməm kim idi.
– Öylə isə ona da min kərə lənət deməli!..
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Dəxi bir başqa xəbər yoxmu?
– Tanırsan? Qəfəri?
– Nə Qəfər? Hansı Qəfər?
– Mirzə Mənafın pədəri!
– Tanıram!
– Dün o da bir şübhəli kəslə danışıb…
– Kim deyirdi?
– Yedici Xansənəm arvadın əri.
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Yenə bir başqa xəbər varmı?
– Bizim qonşu Kərim…
– A… A… A?..
– Bəli, hə… hə!..
– O nə qayırıb, de görüm?
– “Molla Nəsrəddin” alıb, həm özü, həm oğlu oxur.
– El bütün kafir imiş ölkədə, yoxmuş xəbərim…
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!..
Nurettin Topçu, Fransa’da öğrenim gören Orhan Okay’a yazdığı mektupta “Ahlâksızlığın ummanı olan bu Şark’ı yaşadıkça tanıyorum. Burada insanı fenerle arayanlar yanılmamışlar. ‘Müslümanız diyen insan yığını’ yok mu? Onlar Şark’ın en aşağı tabakasını teşkil ediyor. Müslümanlık, yaşayan şekliyle Müslümanlık Şark’ı bitirmiş. Buraya artık ne ilim girer, ne ahlâk; ne de Allah uzanır bunlara. Bunların önce her şeyi bırakıp insanlık devrine girmeleri lazım.” diyerek manzarayı sergiledikten sonra “Sosyalizm üzerindeki çalışmalarım, leş kesilmiş bir cemiyette bir ruh ve hayat verme denemesi yapmak içindir.” dediği gibi bazı Türk aydınları sosyalizmi çare