ha… ha… Yaşamaq! Artıq odlanın,
Artıq külə dönüb odun tək yanın!
Vurgun bir makalesinde İslam dininin istismar edildiğinden, bazı dinî mihraklar tarafından halkın menfaatinin aksine kullanıldığından yakınır:
“İslam ideolojisi İran kimi ölkələrdə hâkimlerin əlində demokratik hərəkatı boğmaq üçün xalqın mənafeyinə zidd siyasət alətinə çevrilir.” (Vurğun, 2005: V/212)
Vurgun, “Bakının Dastanı” adlı poemasının beşinci nağmesinin “Buruqlar Səltənəti” kısmında arzuladığı insan tipini Usta Murat’ın şahsında görür ve onu tasvir eder:
…Usta Murad! Səni doğan mərd anadır.
Saf dilində nə böhtan var, nə də riya…
Hər söhbətin, hər sözün de mərdanədir;
Ər oğlunu unutmamış qoca dünya,
Ürəyində nə həsəd var nə riyasət.
Şöhrətindir, mənsəbindir halal əmək…
Əllərindən şərbət içir min səadət.
Qara torpaq bir vicdana haqq verəcək!
Sən ömründə fitnə toru qurmamısan,
Min insanla bölüşmüsən qismətini.
Ağ üzlərə qəsdən ləkə vurmamısan,
Yaşatmısan bu torpağın ismətini.
O mis rəngli alnındakı sadə vüqar
Həqiqətlə keçən ömrün ziynətidir;
Gözlərindən aşıb-daşan o duyğular
Neçə nəslin bir-birilə söhbətidir?
Mən gördükçə saçlarını sənin dümağ,
Vəcdə gəlir boran görmüş dağlar başı.
Qəlbin gümrah, alnın açıq, üzünsə ağ…
Bu sənəti hiss ələməz hər bir naşı.49
1987 yılı Ağustos ayında Yukarı Salahlı kentinde bulunan Samet Vurgun, Vidadî ve Vakıf’ın kabirlerini Prof. Dr. Azize Caferzade’nin rehberliğinde dost ve akrabalarla ziyaret ederken mezarlıkta karşılaştığımız muhterem bir aksakal sohbet esnasında Vurgun’la ilgili şunları söyledi: “Səməd Vurğun erkən gəncliyində Salahlıda ruhani Hacı Yusuf Əfəndidən Quran dərsi almıştı. Quranı əzbər bilirdi. Bazən evində odasına çəkilib avazla Quran oxurdu.”
Samet Vurgun ile ilgili en önemli araştırmalardan birini yapan ve “Vekiloğulları” adlı eserin müellifi olan İsmayıl Umudlu, bu hususta şöyle yazıyor: “Bilime, bilgiye çok hevesli olan Samet, dünyevi ilimle birlikte dinî tahsile de ilgi göstermiştir. Köyde Hacı Yusuf Efendi’nin yanında Kur’an-ı Kerim dersleri almıştır. Pek çok sureyi baştan sona ezber bilirdi.” (Umudlu, 2014: 91).
Hani derler ya “Kap içindekini sızdırır.” Onun eserleri mensup olduğu ve içinde neşvünema bulduğu halkın bütün millî, manevi, kültürel değerlerinden beslendiğini ve bu değerleri sızıntı hâlinde bile olsa terennüm ettiğini gösterir.
Samet Vurgun, “Dörd Söz” adlı felsefi şiirinde “Muhabbet, saadet, vatan ve zafer” kavramları üzerinde durur. Bu değerlerin önemini izah eder:
“Məhəbbət” sözü var bizim lisanda,
O, dağlardan axan bir şəffaf sudur.
Yaşını biləyir onun zaman da,
Bəlkə də insanın il arzusudur!…
…
“Səadət” sözü var bir də cahanda,
Səadət, o gözəl, o xoşbəxt səhər…
Tale ulduzu tək onu hər yanda
Daima izləmiş keçən nəsillər.
…
Bir də dilimizdə – “Vətən” sözü var,
Ana qucağıdır bu ilahi söz…
…
Həyat ne’mətidir bu şanlı torpaq.
Qulaq as50, gör anan nə öyüd verir:
“Şərəflə, vüqarla yaşayın ancaq…”
Vətən, öz eşqile o doğma ana
Xeyir dua verir qəhrəmanlara.
Şəhid oğulları basıb bağrına,
Matəm də saxlayır axan qanlara…
Qadir yaranmışdır müqəddəs Vətən,
O böyük hakimin verdiyi qərar
Pozulmaz zamanın xatirəsindən,
Onun öz hökmü var, öz dünyası var!
Vurgun, şiirin bu bendinde mesnedsiz zihniyetlere meydan okurcasına “Büyük Hâkim”in onun iradesinin, kudretinin, hükmünün, kararının değişmezliğini, bozulmazlığını bildirir. Vatanın İlahî kudretin eseri olduğunu, varlıklara ana kucağı, hayat nimeti görevini yaptığını açıklar. Ardından, Vatanın diliyle onu “Ancak ve ancak, şerefle, vakarla yaşayın!” öğüdünü verir. Vatanın ana hassasiyetiyle kahramanlara hayır dua verdiğini, şehit evlatlarını bağrına bastığını, onların akan kanlarına matem tuttuğunu hatırlatır. Devrin şer güçlerinin zulmünü gözden uzak tutmayan şair “O Büyük Hâkim”in öz hükmü, öz dünyası var!” ünlem cümlesiyle bendi bağlar.
Şiiri “Zəfər” sözüyle tamamlar:
“Zəfər” sözünün de vurğunuyam mən,
Günəşdən ucadır onun bayrağı!
Dönməz oğulların iradəsindən
Gəncləşir qocaman Vətən torpağı! (Vurğun, 1986: I/195 vd.)
Vurgun, “Hüda”, “şehitlik” mefhumlarını da hafızalarda taze tutar: “Yandırılan Kitablar” şiirinde, şehidlerin kıyam ruhunun yakalarına yapışacağına dair inancını belirtir.
Cəllad! Sənmi de, qırırsan fədailer nəslini?
Millətimin saf qanıdır qurd kimi içdiyin qan!
Zaman gəlir… Mən duyuram onun ayaq səsini,
Şəhidlərin qiyam ruhu yapışacaq yaxandan;
Millətimin saf qanıdır qurd kimi içdiyin qan!
Gürcü asıllı Stalin, devletin başına geçince soydaşı Beria ve yoldaşları Yagoda ile Yejov marifetiyle Azerbaycan’da “Devlet Terörü” estirdiği 1937 yılının son aylarında Vurgun “Böhtan”adlı şiirini yazar. Ziyalılar katliamının bütün şiddetiyle devam ettiği o dönemde, kimse adını söyleyemezken Samet Vurgun’un bu şiiri yazması ve bu şiirle aydınlara yapılan şer ve böhtanları telin etmesi onun mangal gibi yüreğinin ve kendi tabiriyle güneş gibi bir vicdanının olduğunu göstermektedir.
“Böhtan” (Vurğun, 2005: 1/256) adlı şiirinde vicdanını, emelini, idealini satanlardan olmadığını, kara bühtanların yakasından el çekmesini kara güruhların