fazla edebi yazıları yayınlanmıştı “Cemile” adlı kitabın ardından, yazarı dünyaca ünlü hale getiren “İlk Öğretmen”, “Ana Yurt”, “Kızıl Ormandaki”, “Deve Gözü”, “Dağların ve Bozkırların Öyküsü”dür derledi. Aytmatov’un yeni edebi çağın miladı başlamıştı.
FREUD’A GÖRE BİR YAŞAM DEĞİL: YASAK AŞK ŞARKISI
Uzun hayatı boyunca, Cengiz Aytmatov birçok farklı yollardan geçti ve kendisi de değişti. Sovyet iktidarının, Komünistlerin başarılarına hayranlık duyduğu bir zaman vardı; birçok kez basit bir işçi, kolektif bir çiftçi, parti üyesi olan bir demiryolu işçisi gibi konuşmaya başladı. Ve sonra, bu iktidarda, ideolojisinde, ipuçlarıyla, şifreli sembollerin dilinde ve sonra açıkça – Sovyet otoritesine, özellikle de Stalin’e karşı geldiği zaman, hayal kırıklığı zamanı geldi. Yine de, her zaman ikna edici bir komünistin, komünizmin fikirlerinin şefi, babası Törekul Aytmatov’un gerçekten söylediği gibi bir şey kalmamıştı.
Ancak, kişisel açık ve canlı bir şekilde, aile hikâyeleri, SSCB’nin tüm karmaşık dramını yansıtan Kırgız edebiyatı yazarını, edebiyatın tamamında bulmak zordur. Yazarın yaratıcı bir odakta olduğu gibi, karmaşık ve aynı zamanda bu baskılı, ülke, gözyaşları ve sevinç, yanılsamaları ve hayal kırıklıkları, en önemli kilometre taşları ve dönemleridir. Son olarak, trajik ve sonunda büyük tarih oluşur. Akıl ve kalbin içinden geçen tecrübeli ve de şahsen deneyimli ailesi, geniş bir popülerlik kazandı ve yirminci yüzyılın dünya edebiyatının tarihine girmiş eserlerde de bu durum yansımaktadır.
Cengiz, küçük yaşlarından itibaren Sovyet iktidarına umursamazca inanıyordu. Bu sempati ve güçlü sezgi “Elveda Gülsarı!” (1966) ile ortaya kondu. Dünya devrimini her zaman hayal etmiş olan ama unutulmamış eski komünist Tanabay tarafından manevî olarak ezilmiş ve manevî olarak ezilmiş olan ama yalnız başına yolculuğunu tamamlayan, gemiden fırlatılan şey.
Aytmatov’un “İlk Öğretmen” adlı hikâyesinde, komünist imajını ve sosyalist gerçekçiliğin estetiğini anlatmak istediğini ifade ettiği bilinmektedir. Evet, sadece bu anlayışın, “olumlu kahraman”ının güvenli bir şekilde unutulmuş kavramıyla orantılı olduğu ve aslında güncelleştirilmiş estetik kriterlerden farklı olduğu kanıtlandı.
Bu hikâyenin ana karakterleri olan Düyşön ve Altınay, zihinsel olarak yaralanmış, psikolojik olarak tükenmiş insanlar tarafından finalde ortaya çıkıyor. Tuhaf bir yetimler evinde bir yetim olan, öğretmenin çabaları ve özverileriyle büyüyen Altınay, iyi bir eğitim almış, hayatında çok şey başarmış, akademisyen olmuştur. Evet, başarı var, ama bir mutluluk yoktu. Sonsuza kadar onun ilk öğretmeni olan sevdiğim kişiyle ayrılması gerekti ve bu ayrılık hayatını kararttı, kaderi onu trajik bir şekilde yok etti. Neden her şey yaşamda bu kadar düzenlenmiş, neden insan mutluluğu elde etmek o kadar zor ya da hiç yok mu? Ve insan belleği ne anlama geliyor, ahlak hafızası nedir? Aytmatov’a bu sorular sorulur, ancak her durumda doğrudan ve açık bir cevap vermez. Tüm hayatını isteyecek olsa da vermez ve vermeyecektir. Ve nereden geldi? “Lanetli soruların” cevabı da yok.
Hikâye, Kırgız köylerinin yüzyıllar boyunca cehalet ve karanlıktan uyandığı uzak 1920’lere geri götürüyor. Bu nedenle, ışık arzusu, aydınlanma fikri, köyündeki ilk öğretmenDüyşön’in zihnini heyecanlandırır. Bu Kırgız idealisti vahşi doğada bir ateş yakar ve insanlara şu sözlerle hitap eder:
“Komsomol beni sizin çocuklarınızı okutmam için gönderdi. Bunun için bize bir yer gerekmektedir. Bir okul kurmayı düşünüyorum, yardımınızla, elbette, tepede duran eski ahırda. Buna ne diyorsunuz, hemşerilerim?
İnsanlar güldü, zihninde neler olduğunu anlamaya çalışıyormuş gibi, bu uzaylı mı? Sessizliği Satımkul bozdu, bu yüzden onun lakabı zaten eleştirendi.
“Sen kal, delikanlı” dedi Satımkul, gözlerini batırıyormuş gibi dikti. “Bana neden okula ihtiyacımız olduğunu söyle!”
– Neden? -Düyşön kaybetti.
–Ve doğru! – Kalabalıktan birilerini aldım.
Ve hepsi bir kerede taşındı, hışırdadı.
Düyşen’in yüzünden kan akmaya başladı. Titreyen parmaklarıyla önünü açtı, kancaya takılıp yarılan kafasını kaldırdı, dört adet katlanmış bir kâğıt tabaka çıkardı ve hızlı bir şekilde dağıttı:
– Öyleyse, Sovyet iktidarının mührünün olduğu çocukların öğretilmesi hakkında yazılan bu kararnameye karşı mısınız? Ve sana bu iradeyi kim verdi? Peki, Sovyet iktidarının kanunlarına karşı mısın? Cevap ver bana!
Sözlerini tekrarladı kızgın bir ifadeyle “Cevap ver bana!”. Bir mermi gibi, sonbahar sessizliğinin sıcaklığını kesen bir mermi gibi, kayalar da kısa bir yankıyla karşılık verdi. Kimse bir şey demedi. Halk sessizdi, kafaları eğildi.”
Bu fanatizmde, aydınlanma ateşini bu okuryazarlığa taşıyan ilk öğretmendirDüyşön. Antik mitolojide Prometheus gibi karanlık insanlar, örülmüş perdeyle birlikte terkedilmiş ahıra ve aynı zamanda kahramanca anıtsal olarak sürüklendiğinde çok komik görünüyordu. Aytmatov’a göre Düyşön destansı bir kahramandır ve aynı zamanda bir şehit, bir tür Kırgız Don Kişotu, açlık duyduğu ve bir yanlış anlaşılma duvarı ile çevrili olduğu zaman, köylülere sosyalizmin iddialı aydınlanma planlarını açıklamaya çalışır.
Sevgi ve ahlakî görev, özveri ve yalnızlık, her türlü önyargıların, konvansiyonların, insanların yaşamlarının yükü, bu en tarihi içeriğin, eğer böyle söylese de, bir Kırgız yazarının hikâyesidir. Cengiz Aytmatov’un hiçbir çalışmasının, o ilk yılların sert ve nihayetinde doğal bir meselesi olan “İlk Öğretmen” olarak yoğun bir şekilde doyurulması anlamındaki tarihidir. Aynı zamanda hüzünlü bir aşk öyküsü olan Düyşön ve Altınay, Seyit ve Cemile’nin devamı gibiydi. Tıpkı aynadaki ters yansımasıydı sanki. Bu anlatıda Kırgız üstadın hâkimiyetçi bir bakış açısına benzeyen şeylerin oluşturulduğu da görülmektedir. Derin bir trajedi, sonsuz bir uyumsuzluğun hissi, dünyevî bir üzüntüsü vardır.
“İlk Öğretmen” gerçek olayların anlatıldığı, gerçek bir yerde geçen öyküydü. Aynı zamanda da mutluluğun ebedî yansımalarının yaşamdaki felsefi anlamıdır. Düyşön’ün hikâyesi, Terk edilmişliğin hikâyesi, unutulmuşluğun tarihidir. En önemlisi de, mutsuz ve umutsuz bir aşk hikâyesidir. Birbirini sonsuza dek bulmuş olan iki kişinin, toplum koşullarının asla desteklemediği bir aşkın hikâyesi. Bu onların trajedisi olarak kaldı.
Aytmatov’un tüm gücünün ve içinde art niyet barındırmayan çok katmanlı hikâyesiydi.
Altınay’ın ilk öğretmeni onun için ne ifade ediyordu? Kurtarıcı ve hayırsever ilk aşkı mı? Tombul ve gün boyu gübre toplayan açık yüreklilikle ve gülücüklerle onu okumaya davet eden Düyşön. O onun için saygın ve kıdemli bir yoldaş ve iyi bir insandı. Bu ilişkinin bir aşamasıydı. Daha sonra ise onun rahat bırakılmasını ve okula gitmesini sağlar. Ve o zaman işte Düyşön sadece ilk öğretmen olmaktan çıkar, tamamen ideal bir kişilik olur. Aşk için yer yokken bu tabu ahlakî ve kültürel yönden yasaktır.
Öykünün ilerleyen dönemlerinde kıymetli hocası ve bilgi aktarıcısı olan sevgili öğretmeni onun gözünde önce bir ağabeye daha sonra da yakışıklı bir gence dönüşür. Düyşön’e dayak atacak kadar Altınay’ı ona verme iradesine aykırı bir tavır da yer alır. Burada da gerçek bir yiğit ve bir şövalye olarak da hissedilir.
Bu olağanüstü drama ve derin sembolizm mutsuz Altınay’ın kendini şelaleden