sevdiğinin düğününe kılık değiştirerek gizlice gelir ve sevdiğiyle görüşür.
C.4. Kahraman sevdiğinin düğününde yapılan güreş veya diğer yarışlar esnasında tanınır.
C.5. Kahraman yurduna döner ve düşmanlarını ve hainleri cezalandırır.
C.6. Kahramanın düğünü ve yapılan şenlikler.
D.) Dördüncü Daire: Kahramanın Ölümü.
D.1. Kahraman ölümsüzdür.
D.2. Kahraman savaş anında yaralanır ve ölür.
D.3. Kahraman öldükten sonra tekrar dirilir.
D.4. Kahraman intihar eder.
D.5. Kahraman yakalanır ve idam edilir.”28
Özkul Çobanoğlu’nun bu çalışması, Türk destanlarının olay örgüsü kalıbı üzerine yapılmış en önemli çalışmalardan biridir. Tamamen olay örgüsü üzerine yoğunlaşan bu kalıp bir bütünlük arzeder. Türk dünyası destanlarının yetmiş bir tanesini inceleyerek oluşturulmuş bu kalıp geniş bir metin yelpazesine sahiptir, dolayısıyla genel olarak Türk destanlarının tipik özelliklerini taşıyacak niteliktedir. Çobanoğlu’nun bu kitabı destan türünü, icra özelliklerini, tipleri ve tematik nitelikleri ela almakla birlikte, olay örgüsü kalıbıyla ilgili bölümde, kahramanın biyografisinin, psikolojik açıdan tahliliyle bağlantılı bilgiyi bulamayız. Bizim çalışmamızın farklılığı da bu noktada yoğunlaşmaktadır.
BERNA MORAN, EŞKIYA HİKÂYELERİNİN YAPISI
Erich J. Hobsbawm, Avrupa, Amerika ve Asya’da haydutluk üzerine araştırma yapar ve bunları sosyal (erdemli) eşkıyalar, ilkel direnme ya da gerilla grupları, öç alıcılar ve haydutlar, çapulcular, âdî hırsızlar olarak dörde ayırır.29
Hobsbawm, erdemli eşkıyaları, zulüm gören köylülerin arasından çıkıp zalim yöneticilere baş kaldıran, adalet isteyen, halkın efsanevî şahsiyete dönüştürdüğü şahıslar olarak belirtir. Bunlarla ilgili destanlar, hikâyeler, efsaneler oluşturulmuştur. Kahramanlık mitine bağlı olarak eşkıyalar çeşitli anlatıların konusu olmuştur. Bunlar, adaletsizliğin kurbanı olup kanun dışına çıkarlar. Zenginden alıp fakire veren, nefsi müdafaa dışında adam öldürmeyen, halkın hayran olduğu, yardım ettiği, kurşun işlemediğini düşündüğü, halka baskı yapanların düşmanı olarak gördüğü birisidir.30
Berna Moran, “Eşkıya hikâyeleri”nin dört ana bölümden oluştuğunu belirtir:31
1. Kahramanın çocukluk dönemini içine alan ve başkaldırısına sebep olan olaydan önceki durumun anlatıldığı ilk ana bölümde ağaların ya da beylerin yönetimi altında zulüm gören köylünün durumu sergilenir. Köroğlu Destanı’nda, Köroğlu’nun yetişmesi, Bolu Beyi’nin zulmü başlangıçta anlatılır.
2. Ağanın veya beyin kahramanın kendisine, sevdiğine ya da yakın akrabasına yaptığı kötülük sonucunda kahramanın isyan edip dağa çıkması ve eşkıya eğitiminden geçirilmesi ikinci bölümü oluşturur. Mesela, Köroğlu’nun babasının gözlerine mil çekilir; Çakırcalı Efe’nin babası hileyle öldürülür, annesine eziyet edilir, aşağılanır.
3. Bu bölümde de erdemli eşkıyanın eşkıyalık dönemi, kendi öcünü alması, zalimleri cezalandırması, köylüye iyilik yapması yer alır.
4. Dördüncü bölümde kahramanın sonu sergilenir. Kahraman ya halkının arasına karışır, halk ona sahip çıkar ya da ortadan kaybolur. Kaybolma efsanevî güç taşır. Gerekirse yeniden gelebilir izlenimi uyanır. Tüfek icat olunca Köroğlu, Kırat’la dağlara çıkar, bir daha görülmez.32
İLHAN BAŞGÖZ, TÜRK HALK HİKÂYELERİNİN YAPISI
İlhan Başgöz, 1976 yılında yayınlanan bir makalesinde33 Türk halk hikâyelerinin olay örgüsü kalıbını çıkartmıştır. Bu kalıbı üç ana bölüme ayırmıştır.
A. AİLENİN PARÇALANMASI
Hikâyenin 1. Aksiyonu: Kriz
a. Baba ölür.
b. Anne babanın her ikisi de ölür (önce anne, sonra baba).
c. Çiftin çocuğu olmaz.
d. Aile zulüm korkusuyla kendi topraklarından kaçar.
e. Aile üyelerinden birine, feci bir yaşam sürmesi için yaşlı bir kadın tarafından beddua edilmiştir.
Hikâyenin 2. Aksiyonu: Değişim
B. YENİ BİR AİLE KURMAK İÇİN MÜCADELE
Hikâyenin 3. Aksiyonu: Arama
Hikâyenin 4. Aksiyonu: Engeller
ENGELİ ORTAYA ÇIKARTAN HASIM: Kadın kahramanın babası. Kadın kahramanın annesi. Kadın kahramanın erkek kardeşleri. Kahramanın babası. Bir rakip. Rakibin annesi. Kahramanın kendisi. Doğa güçleri. Bir yönetici (Bey, Paşa, Şah, Vali, Vezir). Şah Abbas. Yönetici adamları veya kolluk kuvvetleri. Ermeni bir genç. Zenci. Kahveci. İmam. Yöneticinin kızı.
HASMIN GÜDÜLENMESİ: Üstünlük kanıtlaması için. Kadın kahramanın evlenmesine engel olmak için (kötü bir âşıkla, bir müslümanla). Kadın kahramanla evlenmek için. Kötülük yapmak için (başka bir güdülenme olmadan). Güdülenme olmadan (belki Tanrı’nın iradesiyle). Erkek kahramandan kaynaklanan bir yanlışlık sonucu. Kahramanı cezalandırmak için (Şah’ın kızıyla evlenmeyi istemesi yüzünden. Şah’ın kızını bir yarışmada yenik düşürmesi yüzünden. Kadın kahramanla uyuması yüzünden. Kötü eylemesi yüzünden. Sözünü tutmaması yüzünden). Kahramanın evliliğine engel olmak için. Kahramandan kurtulmak için. Gerçek bir âşık olarak kahramanın yeteneğini denemek için. Etnik olarak güdülenen intikam. Bir kızın ve kadın kahramanın namusunu korumak için. Bir kızı ve kadın kahramanı biraz daha fazla görebilmek için. İflastan kurtulabilmek için. Kahramanın babasının neden olduğu sorunlara bir son verebilmek için.
ENGELİN YAPISI: Türkü-bilmece yarışması. Taşmış nehir. Dağlardaki fırtına. (Kahramandan) gelin için istenen başlığın çok yüksek olması. Yanlış haberlerin yayılması (kahramanın ölümü). Kahramanın miras payının harcanması. Kahramanın öldürülmesini emretme. Deneme (çözülmesi gereken zor bir soru veya durum). Kahramanı ve kadın kahramanı içki vererek uyutma. Kolluk kuvvetlerini haberdar etmek amacıyla kahramanla kadın kahramanı buluşturmak için plan yapma. Kadın kahramanın babasına kızının gizli buluşmalarını haber verme. Kadın kahramanın evinden alınıp götürülmesine neden olarak sevgilileri ayırmak. Kahramanı bir kuyuya atma veya zindana kapatma. Kızkardeşine kahramanla evlenme yasağı koyma. Kahramana bir bardan zehir verme. Kahramanın yatağına bir kız yollama. Kadın kahramanın hamile kalması. Kadın kahramanı kaçırma. Kahramanın kadın kahramanın yatağında görülmesinin sonuçları. Kahramanın otuz iki dişinin çekilmesi. Kadın kahramanın, hareket etmesine engel olan büyülü bir iple bağlı olması. Kahramanın ailesinin sürülmesi. Kahramanın öldürülmeye çalışılması. Kahramanın babasını ölüme gönderme.
ENGELLERİN SONUÇLARI: Kahraman yarışmayı ve önemli insanların desteğini kazanır. Hızır’ın veya Tanrı’nın yardımıyla engelin ortadan kaldırılması. Kahramanın türküsü engeli ortadan kaldırır. Kahraman para kazanmak için 7 yıllığına yurdunu terk eder. Rakip, kadın kahramanla