5. Aksiyonu: Çözülüş
C. YENİ BİR AİLENİN KURULMASI
Hikâyenin 6. Aksiyonu: Birleşme
Varyasyon.
NERİN KÖSE, TÜRK HALK HİKÂYELERİNDE KAHRAMAN KALIBI
Nerin Köse, Lord Raglan’ın kahramanın biyografisi kalıbından hareketle 209 Türk halk hikâyesindeki kahramanın biyografisi kalıbını şu şekilde sıralar:
1. Kahraman genellikle soylu bir ailenin hükümdar, vezir, bey, ağa, tüccar vb. oğlu ya da kızıdır.
2. Kahramanın anne rahmine düşüşü olağanüstü şekillerde ve uzun bir arayıştan sonra gerçekleşir.
3. Kahramanın çocukluğu, özellikle eğtimi ile ilgili bilgi verilir.
4. Kahraman herhangi bir sebepten (anne, baba veya üvey annesi tarafından öldürülmek istenmesi, herhangi biri tarafından verilen görevi yerine getirme, sevgilisini arama, sürgün vb.) bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kalır.
5. Kahraman uzakta olduğu süre içinde:
5.1. Bir müddet hükümdarlık yapar.
5.2. Bir ya da daha fazla sayıda kızla evlenir.
5.3. Bir meslek edinir ya da kendi mesleğini icra eder.
5.4. Bir dev, hükümdar, canavar vb. karşı zafer kazanır.
5.5. Evinden, memleketinden ayrılmasına zemin hazırlayan problemini genellikle halleder.
5.6. Kahraman evinden uzakta ölür.
6. Kahraman bulunduğu yere geri döner.
7. Kendisine ve sevgilisine kötülük yapanlar, başkası ya da kendisi tarafından cezalandırılır veya mağlup edilir.
8. Sevgilisiyle evlenir.
9. Tahta geçer.34
ÜLKÜ KARA DÜZGÜN, TÜRK DESTANLARINDA MERKEZİ KAHRAMAN TİPİNİN ÖZELLİKLERİ
Türk destanlarındaki kahraman tipi üzerine yoğunlaşıp olay örgüsü kalıbını da veren araştırmacılardan birisi de Ülkü Kara Düzgün’dür. Onun bu konuyla ilgili yayınlarında tekrarladığı kalıp hem kahramanın olay örgüsündeki rolü hem de genel özellikleri üzerinedir. Konumuzla ilgisi olduğu için aşağıya alıyoruz:
1. Kahramanın doğumu önceden müjdelenir. (Çocuksuzluk motifi)
2. Kahraman olağanüstü şartlarda doğar. (Bu doğum ilahi bir oluşum sonucunda vuku bulur.)
3. Kahraman, Tanrı katından gönderilmiştir ve genellikle soylu bir aileye mensuptur.
4. Kahraman genellikle tek çocuktur. (Bazen en büyük ya da en küçük çocuk olarak da ortaya çıkabilmektedir.)
5. Kahramanın çocukluğu olağan dışıdır ve kısa sürede büyür. (Destanda kahramanın çocukluğu üzerinde uzun uzadıya durulmaz.)
6. Kahraman çocukluk döneminden çıktığını olağanüstü bir kahramanlık göstererek ispat eder.
7. Kahraman, kahramanlığını ispat ettikten sonra ad alır. Kahramana verilen ad kutsallık arz eder ve kutlu bir kişi tarafından verilir.
8. Kahramanın fiziki gücü yaradılıştan itibaren olağanüstüdür ve zaman zaman yırtıcı hayvanlarla mukayese edilerek tasvir edilir.
9. Kahraman karşımıza yarı tanrı, ilk ata veya ilk insan olarak çıkabilir.
10. Türk destanlarında avcılık önemli bir meziyettir.
11. Kahraman daima ilahi güçler tarafından korunur. (Yardımcı eren tipi / aksakal tipi)
12. Kahramanın en önemli yardımcısı olağanüstü özellikleri olan atıdır.
13. Kahraman bir ülküyü gerçekleştirmek, yiğitliğini ispatlamak veya intikam almak için maceraya atılır.
14. Maceraya atılan kahraman yurdundan uzaklaşır.
15. Kahraman mücadelesinin büyük bir bölümünde veya en tehlikeli durumlarda genellikle yalnızdır.
16. Kahraman cesurdur. Kendisi ile denk güç ve yaradılışta olmayanlarla savaşmaz.
17. Kahraman kendisine düşman olan varlıklarla hatta gerektiğinde babası ile de mücadele eder.
18. Macerada birçok zorlukla karşılaşılır.
a. Olağanüstü varlıklar (Devler, canavarlar, cadılar vb…)
b. Kötü akrabalar ve yakınlar (Kardeş, eş, arkadaş vb…)
c. Ülkeyi yöneten kötü liderler.
ç. Sihir, entrika, hile. (Kahraman uykuya dalınca entrika ile karşılaşır.)
19. Kahraman mücadelesi esnasında yer altı ve üstüne seyahatler yapar ve nadir de olsa bazı destanlarda ölüp dirilir.
20. Kahramana yardım eden olağan kişiler vardır.
21. Kahraman macerası esnasında evleneceği kız ile tanışır.
22. Kahraman maceradan döner.
23. Kahraman ölür.
24. Kahramanın ölümünden sonra ülküleri, soyundan gelenler tarafından devam ettirilir.35
Ülkü Kara Düzgün, bu modelini Başkurt destanları üzerine uygulamış ve gayet etraflıca incelemiştir.36 Düzgün, bu kitabında T. Carlyle, L. Raglan, N. Frye, C. M. Bowra, E. M. Meletinskiy, A. Dundes, J. Campbell, B. A. Schlack, D. A. Miller, K. Noble, J. Haubold adlı yabancı araştırmacıların; M. Kaplan, N. Yıldız, C. Orazbakova, M. Aça, İ. Çetin, Ö. Çobanoğlu, Ş. İbrayev gibi Türk araştırmacıların, kahraman konusuyla ilgili çalışmalarını da kısaca değerlendirmiştir.
Ülkü Kara Düzgün’ün kitabında, Meletinskiy ve Miller’ın destan kahramanıyla ilgili aktarılan bilgiler, incelediğimiz konunun değişik yönlerini aydınlattığı için bu iki şahsın düşüncelerini de sırasıyla ele alacağız.
E. M. MELETİNSKİY, SİBİRYA VE TÜRK KAHRAMANI
Ülkü Kara Düzgün, Meletinskiy’nin “Sibirya ve Türk Halklarının Eposlarındaki En Eski Kahraman Tipi Hakkında” adlı makalesindeki Türk destan kahramanının ortaya çıkışı ve gelişimiyle ilgili faktörleri şöyle belirtmiştir:
“1. Arkakik Yakut ve Sibirya Türk-Moğol destanlarında karşımıza çıkan merkezî kahraman tipi kültürel/medeni kahraman tipidir.
2. Bu tipe, diğer kültürlerin mitolojilerinde de rastlanmaktadır.
3. İlk döneme ait epik eserlerde karşımıza çıkan kahraman tipi dünyada yalnızdır. Hatta ilk insan olduğu düşünülmektedir.
4. Zaman zaman kahramanın Tanrı ile olan akrabalığından da söz edilir. Mesela, Yakutların destan kahramanı Er-Sogotop’un Yuryun Aar Toyon’un (Büyük Tanrı-Yaradan) oğlu ya da torunu olduğuna inanılması gibi.
5. Bu kahraman tipi aynı zamanda ilk ata fonksiyonu üstlenmektedir.
6. Destanlarda kahramanın yalnız olduğu, anne ve babasını tanımadığını ifade etmesinden anlaşılmaktadır. Orta dönem kahramanlık destanlarında da bu yalnızlık motifinin korunduğu görülür. Bu dönemde yalnızlık motifi, kahramanı düşmanla karşı karşıya getirmek için kullanılmıştır. Düşman tarafından soyu yok edilen kahraman yalnız kalır. İntikam almak üzere tek başına harekete geçer.
7.