dünyadaki haber ajanslarının çalışmalarının, devletin iç ve dış politikası ve uluslararası ilişkileri de dâhil olmak üzere toplumun yaşamıyla ayrılmaz bir şekilde bağlantılı olduğu sonucuna varabiliriz.
İnsanlık yaradılıştan bu yana haber edinmeye ihtiyaç duymuştur. Tarih boyunca, haber iletmenin çeşitli yöntemleri aranmıştır: Görsel işaretler, haberciler, posta güvercinleri, mektuplar, telgraflar, telefon, radyo, gazeteler, haber ajansları, televizyon, internet, yapay uydular vb.
İlk haber ajanslarının ortaya çıkışı 19. yüzyıla kadar uzanıyor. Tam olarak ismi haber ajansı olmasa da, dünyadaki bir haber ajansının ilk örneği Boston tüccarı Samuel Gilbert’in adı ile ilgilidir. Boston’da diğer ülkelerde neler olduğu hakkında bilgi almak isteyenler Avrupa’dan gelen gemileri karşılıyor ve denizcilerden bir haber almaya çalışıyordu. Boston tüccarlarının ticaret ve siyasetle ilgili haberlere ihtiyacını göz önüne alan Samuel Gilbert 1811 yılında dükkânının bir kısmını bir kıraathaneye dönüştürdü ve lobiye iki defter koydu. Denizcilerin haberlerini ve bilgilerini bu defterlere aktardı.
Araştırmacı Sevcan Başboğa, Anadolu Ajansı (1920-1922) kitabında şöyle yazıyor: “Defterdeki haberleri almak isteyen Bostonlılar çay odasına daha fazla gelmeye başladı. Gilbert’in tamamen ticari amaçlı bu girişimi “Dünyanın ilk haber ajansının faaliyeti” olarak algılandı.1”
Bugün, haber ajansının ilk örneği, 1835 yılında Macar kökenli Fransız Charles Luis Havas tarafından oluşturulan “Havas Bürosu”dur. Bu ajansın sloganı, herkesin bugün ulaşmaya çalıştığı hedeftir: “Haberleri hızla al, hızlı ilet.”
Havas'ı takiben, 1850’lerde Londra’da Reuters haber ajansı kuruldu, 1853’te Torino’daki Stephanie ajansı, 1855’te Almanya’daki Volf Haber Ajansı ve 1857’de ABD’de New York Associated Press kuruldu.
Dünya uygarlığı ve kültürünün yeni bir aşaması olarak kabul edilen yirminci yüzyılın sonu ve üçüncü binyılın başlangıcı modern enformasyon toplumunu şekillendirmiştir. En son yöntem ve teknolojinin oluşturduğu çevre, insan bilincine, onun düşünmesine ve sosyal yaşam üzerine önemli etki yapmakla yeni bir evrensel zihniyetli kişiliği ortaya çıkardı. Bu gelişme, bir dizi önemli alanda dünyanın toplu yönetimine, doğal kaynakların ve ekolojinin ortak kullanımı için yeni kriterlerin belirlenmesine, yeraltı, yerüstü ve uzay faaliyetlerinin ortak düzenlemesine yol açmıştır. Bu ilerleme, tüm alanlarda insan faktörünü ve toplumun sınırsız, engelsiz ve sansürsüz haber ihtiyacını ödemeyi dikkate almayı gerekli kılmıştır, bu da onu inkâr edilemez bir gerçek ve artık geri alınamayan bir süreç haline dönüştürmüştür.
Kısacası, enformasyon çalışması modern yönetim düzenlerinde en önemli olgu haline gelmiştir. Haber çalışmalarının yapılması, toplanan bilgilerin kullanımı, neredeyse tüm yönetme seviyelerinde özel bir yere sahiptir. Bu, enformasyon halkla ilişkilerde, ekonominin düzenlenmesinde, iç ve dış politikada artan önemini göstermektedir.
Toplumun ve onun çeşitli kesimlerinin sosyal durumunu incelerken veya somut alanlardaki kalkınma görünümlerini belirlerken görüş farklılıkları hakkında bilgiye erişim de çok önemlidir. Bu nedenle, artık medyanın sosyo-politik, sosyoekonomik ve insanî ilişkiler düzenindeki artan rolüne özel önem verilmektedir.
Ulu önder Haydar Aliyev basın mensuplarına 21 Temmuz 1999’da tebrik mektubunda şunları yazdı: “Basın, demokrasiyi derinleştiren ve siyasi gelişime katkıda bulunan güçlü bir araçtır. Bugün ana görevimiz, ulusal devletin yapısında, demokratik değerlerin kuruluşunda, sivil vatandaş toplumun oluşumunda, yeniliklerin uygulanmasında ve insanların manevi olarak tasfiye edilmesinde medyanın geniş olanaklarını etkili kullanmaktır.”2
Gördüğümüz gibi, modern dünyada haber çalışması, politik, sosyal, aynı zamanda, önemli sosyo-psikolojik konularla yakından bağlantılı olduğu için özel bir ilgiye sahiptir. Burada farklı siyasi görüşler, farklı ideolojiler, ideolojik mücadeleler ve provokasyonlar, yani “enformasyon savaşı” özel bir yere sahiptir. Genellikle, haber çalışmasında çok yönlü ve hatta çelişen faktörler vardır. Bu nedenle, haber çalışmasını düzgün bir şekilde yapmak için en son yöntemlerin, sağlam akıl yürütmeye ve nesnel mantığa dayanan bilimsel-teorik kavramlardan hayatta kanıtlanmış, gerçekleştiren deneyimlerin kullanılması çok önemlidir.
Modern enformasyon çalışması aynı zamanda tarihin gidişatı ve yön konusu ile ilgilidir. Bugün tarihin içeriği tamamen değişti ve politik, ekonomik ve sosyal insani bakış açısından modern düşünceye dayanan “yeni bir tarih” ortaya çıktı. Uygarlığın yeni aşamasında, her devlet kendi bağımsız, amaçlı bilgi politikasını ve ideolojisini tanımlar. Zengin ve kapsamlı ulusal bilgi kaynaklarının oluşumunu, siyasi ve sosyal yönetimde ve ticari amaçlarla kullanılması özellikle önemlidir. Aynı zamanda, her ülkenin bilgi politikası sosyal, ekonomik ve kültürel gelişiminin niteliğine ve düzeyine göre şekillenmektedir. Ülkeler bu politikayı gerçekleştirmek için kısa ve uzun vadeli programlar uygulamaktadır. Bu programların temel amacı, yeni bir gelişme aşamasına geçmek için mükemmel bir ulusal enformasyon toplumu oluşturmak ve küresel haber alanına entegre olmaktır.
Azerbaycan’da bu yönde çok önemli işler yapılıyor ve ülkemiz aktif olarak dünya enformasyon akışına entegre oluyor. Coğrafi konumu ve bağımsız politikası nedeniyle Azerbaycan, dünya bilgi mimarisinde eşsiz bir yere sahip bir ülke olarak bilinir. Bu nedenle haber ajanslarının ülkenin sosyo-politik, sosyo-ekonomik, bilimsel ve kültürel yaşamındaki rolü, devleti ve demokrasini güçlendirmek ve Azerbaycan’ın gerçeklerini dünyada yaymak ve araştırmak yönünde bu ders kitabının hazırlanması önemlidir. Aynı zamanda dünya deneyimi, bölgedeki görünmeleri, ekonomik, politik, sosyal ve insani alanlarda rolü, uluslararası ilişkilerde enformasyonun önemi, haber alanı olarak Azerbaycan’ın imkânları, maddi, teknik ve entelektüel kaynakları da dikkate alınmalıdır.
Öte yandan, enformasyon sadece sosyal ve politik bir bağlam değil, aynı zamanda bilimsel ve kültürel yaratıcı bir faaliyettir, gazetecilik, edebiyat eleştirisi, tarih, felsefe ve siyaset biliminin somutlaştırıldığı, uygulamada bulunduğu bir alandır. Dünya basın ve haber ajanslarının tarihi, gelişim dönemleri, toplumun oluşumunda enformasyonun rolü, bilişim ve iletişim teknolojileri vb. güncel konularda birçok araştırma yapılmıştır. Çeşitli devletlerin enformasyon politikaları, uluslararası ve bölgesel haber örgütlerinin faaliyetleri ve bilginin modern insanın entelektüel düzeyi ve zihniyetine etkisi üzerine çok sayıda çalışma vardır. Aynı zamanda modern dünyada enformasyon ağlarının genişlemesi, iletişim teknolojilerinin hızlı ilerlemesi, internet ve yapay uydu iletişiminin pekiştirilmesi, kablolu televizyon, dijital ve multimedya düzenlerinin hızlı gelişimi ve bu alanın toplum ve insanlar üzerindeki artan etkisi bilimin çeşitli alanlarında araştırmalara katkıda bulunmuştur. Bilgi bir medya ürünü olarak gazetecilik kuramcılarını, tarihî olay olarak tarihçileri, metin olayları olarak edebiyat eleştirmenlerini ve insanları etkilemek için sosyologları kendine daha fazla çekmektedir. Ekonomistler, finansörler ve ticari kuruluşlar onun iş kolunu inceliyorlar ve sürekli büyüyen kârlı yönünü araştırıyorlar.
Modern enformasyon teorisyenlerinden E.Toffler, L.Zemlyanova, Y.Zasurski, V.Terin, A.Panarin, M.Nazarov ve diğerlerinin çalışmaları iyi bilinmektedir. Gazetecilik alanındaki tutarlı araştırmacılar arasında E.Prohorov, E.Dotsenko, S.Mihaylov, V.Sapunov, M.Şkondin, A.Tertiçni, V.Voroşilov ve sosyologlar, psikologlar ve filozoflardan S.Kara-Murza, D.İvanov, M.Verşin, A.Yuryev ve diğerlerinin çalışmaları enformasyon toplumu ve onun farklı sorunlarının incelenmesi üzerine adanır.
Bu çalışmalar, enformasyonun